سرپرست هیات ایرانی باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر فاروج گفت: کشف بقایای معبد در تپه مرکزی محوطه نشان می‌دهد، ویرانشهر حکم مرکز اداری، مذهبی و جمع‌آوری مالیات را در دوره اشکانیان داشته.
به گزارش گروه دریافت خبر صبح فاروج، میثم لباف خانیکی سرپرست هیئت ایرانی باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر فاروج گفت: در تپه مرکزی محوطه بقایای معبد کشف شده و ویرانشهر حکم مرکز اداری و مذهبی و جمع‌آوری مالیات را در دوره اشکانیان داشته است. محوطه ویرانشهر که در غرب شهر تیتکانلو و ۱۰ کیلومتری شمال شهرستان فاروج واقع شده یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی دره اترک است که از دیرباز توجه باستان‌شناسان را به خود جلب کرده است. چنان‌که باستان‌شناسان ایتالیایی که پیش از انقلاب این محوطه را شناسایی کرده بودند، تاریخی معادل دوره ساسانی را برای آن پیشنهاد داده بودند که در نهایت در فهرست میراث ملی نیز به ثبت رسید. اما کاوش‌های اخیر که از سال ۱۳۹۸ به همت گروه باستان‌شناسان ایرانی و با همکاری هیئت فرانسوی در قالب تفاهم‌نامهٔ همکاری مشترک مابین پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و موزۀ لوور آغاز شده، نشان داد که زمان تأسیس برج و باروی این سکونتگاه دوره اشکانی بوده و استقرار در آن تا اواسط دوره ساسانی ادامه داشته است.
میثم لباف خانیکی (سرپرست هیات ایرانی باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر فاروج) با اشاره به آنکه چندی پیش پنجمین فصل کاوش و گمانه‌زنی در این محوطه به پایان رسید، گفت: تقریباً از سومین فصل کاوش بود که متوجه شدیم بقایای معماری نشان می‌دهد محوطۀ ویرانشهر در میانۀ حصاری مربع‌شکل محصور بوده و عرصه‌ای به وسعت ۱۴ هکتار که هر ضلع آن ۳۵۰ متر است، را پوشش می‌داد. حصار پیرامونی این سکونتگاه به برج‌های متوالی تجهیز می‌یافت و یک ارگ یا حاکم‌نشین در گوشۀ شمال غربی آن قرار داشت. ساختار دروازه و سازه‌های الحاقی در طول حداقل سه دورۀ معماری دچار تغییراتی شده که باتوجه‌به شواهد مکشوفه، از اوایل دورۀ اشکانی تا اواسط دورۀ ساسانی به طول انجامیده است. در نتیجه کاوش فصل چهارم نیز ساختار دروازه شامل معبر ورودی و برج‌های مکعب‌مستطیل شکل جانبی مورد شناسایی قرار گرفت.
به گفته او، در حال حاضر با کمک اداره کل میراث و گردشگری خراسان شمالی، بخشی از دروازه خواناسازی و مرمت شده است تا برای عموم قابل بازدید و تبدیل به سایت موزه شود. درواقع قرار است یک برج دوره اشکانی برای عموم قابل بازدید می‌شود تا گردشگری در منطقه رونق یابد.
لباف خانیکی در خصوص پنجمین فصل کاوش در محوطه ویرانشهر خراسان شمالی به ایلنا گفت: امسال کارمان را روی تپه‌ای که داخل محوطه است، متمرکز کردیم. در نهایت ویژگی‌های پلان معماری، کاربری و متریال بنایی که در این تپه مدفون است، مشخص شد. کلیات معماری مجموعه نشان می‌دهد که با استفاده از دیوارهای خشتی ساخته شده و ویژگی خشت‌ها نیز مشخصات معماری دوره اشکانی و ساسانی را نشان می‌دهد. این یافته‌ها، ساخته‌شدن این بناها در دوره اشکانی و مورداستفاده بودن آن تا دوره ساسانی را قوت می‌بخشد.
سرپرست هیئت ایرانی باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر فاروج در پاسخ به این سؤال که آیا یافته‌ها نشان از مسکونی بودن محوطه دارند، گفت: خیر. تمام این محوطه ۱۴ هکتاری که تا اواسط دوره ساسانیان نیز مورداستفاده بود، حکم مرکز اداری را در دوره اشکانیان و ساسانیان داشت. مرکز مدیریتی و حکومتی بود. ازاین‌دست محوطه‌ها چند نمونه دیگر در خراسان داریم که به‌عنوان مراکز مدیریتی تأسیس می‌شدند و جمعیت‌های اطراف از جمله روستاهای اقماری و عشایر را مدیریت و ساماندهی می‌کردند.
البته او معتقد است: بخشی از این محوطه که به ویرانشهر معروف است، به‌عنوان مرکز اداری و سیاسی فعال بود و بخش دیگر آن نیز بنای مذهبی است. به‌نوعی می‌توان گفت سیاست‌های حکومت که شامل بخش اداری و مذهبی می‌شود در این مجموعه اجرا می‌شد. تپه داخل محوطه به‌احتمال زیاد، یک معبد است. چراکه در بخش‌های مختلفی از آسیای مرکزی مانند خوارزم، ماوراءالنهر و… پلان‌های مشابه این بنا را داشتیم که کاربرد مذهبی داشته است. حتی در کوه خواجه سیستان که آتشکده معروف دوره اشکانی که به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین آتشکده‌های شناخته شده معروف است، چنین پلانی دارد که نشان از آن دارد این بقایای یک معبد با کاربری مذهبی است. تقارن در تمام این پلان‌ها نقش اصلی را ایفا می‌کند.
لباف خانیکی در پاسخ به این سؤال که آیا آثاری از آتشکده در این بخش از محوطه ویرانشهر به‌دست‌آمده یا خیر، گفت: تفاوت این بنا با سایر مجموعه‌های معماری شناخته شده آن است که ارتفاع زیادی از بنا باقی‌مانده. حدود ۴ و نیم متر از ارتفاع بنا دفن شده. در واقع می‌توان گفت بنایی تقریباً سالم را در این بخش داریم و تا زیر طاق سقف را داریم؛ اما در حال حاضر امکان دستیابی راحت به کف بنا را نداریم؛ چراکه بخش زیادی از بنا زیر خاک مدفون است و باید خاک‌برداری گسترده‌ای در این محوطه انجام شود. در حال حضار توانستیم پلان و تراز کف را مشخص کنیم و اظهارنظری در خصوص کاربری آن داشته باشیم. اگر اشیای منقول و مواد فرهنگی نیز در این محوطه وجود داشته باشد، باید کل فضا خاک‌برداری شود تا بتوانیم به این آثار دست پیدا کنیم. این در حالی است که با یک تالار ۱۲ در ۱۲ متری که دارای ایوانی ۱۲ در ۱۲ متر است روبه‌رو هستیم. مقیاس‌ها بسیار بزرگ است و اگر بخواهیم به کف دست پیدا کنیم و آثاری از آتشدان یا فعالیت‌هایی که در این بخش صورت می‌گرفته، به دست آوریم باید کاوشی در حد گسترده با حجم خاک‌برداری عظیمی انجام شود. اهمیت این بنا این مهم را ایجاب می‌کند که چنین کاری انجام شود.
او در پاسخ به این سؤال که عموماً در دیواره‌های آتشکده‌ها و مراکز مذهبی دوره اشکانیان و ساسانیان شاهد استفاده از رنگ و نقاشی هستیم، آیا در این مکان نیز آثاری از رنگ به‌دست‌آمده است که صحت کاربری این مجموعه به‌عنوان معبد یا آتشگاه را اثبات کند، گفت: این نکته مهمی است؛ چراکه در نمونه‌هایی که در ترکمنستان هست، رنگ قرمز مشهود است؛ اما نکته مهم آن است که این رنگ‌ها نیز در بخش پایینی دیوار کار شده‌اند. در حال حاضر می‌دانیم که دیوارها گچ‌اندود است و برای‌آنکه آثاری از رنگ یا نقاشی به دست آید باید تا فضاهای پایین کاوش انجام شود؛ چراکه عموماً در سطح یک‌متری دیوارها این رنگ‌ها مورداستفاده قرار می‌گرفتند. این موارد در اولویت سال‌های بعد است و اگر حمایت لازم صورت گیرد می‌توانیم به‌صورت قطعی دراین‌خصوص صحبت کنیم.
این باستان‌شناس در خصوص وسعت محوطه و اینکه آیا می‌توانسته یکی از مراکز بزرگ قدرت در دوره اشکانیان و ساسانیان برای اداره خراسان بزرگ بوده باشد، گفت: سند خوبی همچون سفال نوشته‌های نسا اختیار داریم که در ۶۰ کیلومتری ویرانشهر قرار دارد. در این سفال نوشته‌ها جانمایی‌های مختلفی آورده شده که مالیات پرداخت می‌کردند. احتمالاً ویرانشهر یکی از مراکز اداری و اقتصادی است که مالیات‌ها را جمع‌آوری و به مرکز اصلی که نسا بود، پرداخت می‌کردند. احتمالاً ویرانشهر، بخشی کوچک‌تر از ساتراپی‌های دوره هخامنشان بوده.
لباف خانیکی یادآور شد: اگر کاوش‌ها در ویرانشهر ادامه یابد و بتوانیم به لایه‌های زیرین دست پیدا کنیم، شاید بتوانیم به سفال نوشته‌ها نیز برسیم. البته باتوجه‌به زلزله‌ای که در منطقه اتفاق افتاده، این‌گونه به نظر می‌رسد که بعد از زلزله، محوطه آرام تخلیه و به‌مرور متروک شده است. ازاین‌رو مواد فرهنگی منقول بسیار کمی در محوطه به‌دست‌آمده. اما امیدواریم بتوانیم به اسناد اداری آن دوره دست پیدا کنیم.
سرپرست هیئت ایرانی باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر فاروج در خصوص همکاری با موزه لوور گفت: از سال ۱۳۹۸ که تفاهم‌نامه منعقد شد، حضور فیزیکی همکاران فرانسوی را به دلایل مختلف نداشتیم. اما همکاری علمی آن‌ها را داریم و مطالعات آزمایشگاهی داده‌ها توسط موزه لوور صورت می‌گیرد. باتوجه‌به آنکه فصل پنجم، آخرین فصل بر اساس تفاهم‌نامه پنج‌ساله بود، ازاین‌رو عملاً این تفاهم‌نامه به پایان رسیده و امیدواریم که باتوجه‌به یافته‌های چشمگیر، تفاهم‌نامه و حمایت از این کاوش ادامه یابد. نباید فراموش کرد که تاکنون محوطه‌های این‌چنین که به‌دست‌آمده خارج از مرزهای ایران از ترکمنستان گرفته تا ازبکستان و شمال افغانستان بوده و توسط باستان‌شناسان خارجی کاوش شده و تقریباً این اولین نمونه از نوع خود است که داخل مرزهای ایران و توسط باستان‌شناسان ایرانی کاوش می‌شود و برای نخستین‌بار بافرهنگ دوره اشکانی و چگونگی اداره مرکزی سیاسی و مذهبی روبه‌رو می‌شویم که در خوانش و نقل تاریخ بی‌تأثیر نخواهد بود.
انتهای پیام/