آداب‌ورسوم سنتی شب چله در روستای روئین اسفراین

محمود طیبی شاعر اسفراینی در گفتگو با گروه فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «عصر اترک» با اشاره به اهمیت دورهمی‌های خانوادگی گفت: شب‌نشینی و دورهمی از دیرباز در ایران مرسوم بوده و مردم به دنبال بهانه‌ای برای سرزدن به اقوام و خویشان و بجا آوردن صله‌رحم بودند. این کار در تمام فصول سال انجام می‌شد، اما در پاییز و زمستان، به‌ویژه شب چله و ایام نوروز، بیشتر بود.

وی در توصیف شب چله در روستای روئین افزود: فامیل‌ها به خانه بزرگ‌تر و ریش‌سفید دعوت می‌شدند. خانه‌ای ساده با دیوارهای کاه‌گلی، بدون برق، گاز و تلفن. همه چیز بی‌آلایش بود؛ اجاق گلی با هیزم روشن، یک چراغ گردسوز  خانه را روشن می‌کرد و فانوسی سر راه میهمانان می‌گذاشتند. کسانی که سواد داشتند کتاب‌های قصه، تاریخی و شعر می‌خواندند یا خاطرات خود را بازگو می‌کردند. دخترهای جوان هم مهره در تاس می‌انداختند و فال می‌گرفتند.

طیبی ادامه داد: از غروب روز قبل، زنان روستا مشغول آماده‌سازی خوراکی‌ها بودند: خانم‌ها، به‌ویژه مسن‌ترها، کدو و لبو (اگر پیدا می‌شد) می‌پختند، آجیل شامل بادام، گردو و نخود را با کشمش، سنجد و قیسی مخلوط می‌کردند. گندم را بریان‌کرده، می‌کوبیدند و با شیره انگور به شکل گلوله درمی‌آوردند که به آن "تلخان" می‌گفتند. میهمانان با آجیل، میوه‌هایی مانند انگور، گلابی و سیب، و شام‌هایی چون قورمه گوشت گوسفند پرواری و حلوای نونی با شیره انگور پذیرایی می‌شدند

وی توضیح داد: یکی از رسوم زیبا که همچنان پابرجاست،«چله‌گی» است؛ خانواده‌هایی که عروس و داماد در دوران نامزدی یا عقد داشتند، غروب قبل از شب چله از طرف داماد هدایایی مانند لباس، کفش، روغن زرد گوسفندی، قند، چای، گردو و میوه برای عروس می‌بردند و متقابلاً از خانه عروس نیز هدایایی برای داماد می‌آوردند.

طیبی با حسرت از تغییرات امروز گفت: قدیمی‌ها با کمترین امکانات زندگی می‌کردند و شکرگزار نعمت‌های خداوند بودند. دورهمی‌ها کم شده، از ساده‌زیستی به تجملات و چشم‌وهم‌چشمی روی آورده‌ایم. درست است گرانی هست، اما بامحبت، صله‌رحم و یک غذای ساده می‌توان ادای قدیمی‌ها را درآورد و شادی واقعی را تجربه کرد. آنها در فضای حقیقی حرف می‌زدند، نه مانند امروز با گوشی‌ها.

طیبی در پایان شعری که خود دررابطه‌با یلدا سروده بود را نیز تقدیم مردم استان کرد: 

ز آداب‌ورسوم ماست، یلدا

شر‌وع چله و سرماست، یلدا

هزاران سال زتاریخش، گذشته

که از پیشینیان، بر جاست، یلدا

به  باکو و دوشنبه تا به کابل

به شرق آسیا، بر پاست، یلدا

بود آغاز فصل سرد و برفی

که درایران ما، زیباست، یلدا

میان خانه‌ها، شورست وغوغا

صفابخش دل وجانهاست، یلدا

بود آئین آن یک‌شکل ‌و یکسان

شبی در طول سال، پیداست، یلدا

بچینند سفره‌ای، الوان زاطعام

نشاط و شادی و گرماست، یلدا

بیارند مجمعی، آجیل و میوه

که قیمت‌های آن، بالاست، یلدا

زفال حافظ  و شاهنامه‌خوانی

به نام خالق یکتاست، یلدا

شب طولانی از دی‌ماه هرسال

امیدش جلوه فرداست،  یلدا

از اونگ کردن انگور تا دور کرسی نشستن

فاطمه حسین‌زاده یکی از ساکنان قدیمی شهر اسفراین، در گفتگو با گروه فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «عصر اترک»، خاطرات شیرین یلداهای گذشته را روایت کرد و با یادآوری روش‌های نگهداری میوه و مواد غذایی در قدیم گفت: در خانه سرد، انگورها را آویزان می‌کردیم به دیوار و سقف چوبی که به آن اونگ کردن می‌گفتند. زردک و چغندر را هم زیر خاک دفن می‌کردیم تا خراب نشود. میوه‌های اصلی شب یلدا زردک، کشمش، تخمه و هندوانه بود. هندوانه را هم در خانه سرد نگهداری می‌کردیم. هوا آن‌قدر سرد و یخ‌بندان بود که معمولاً چیزی فاسد نمی‌شد؛ حتی آفتابه مسی از شدت سرما ترک می‌خورد.

 وی به تفاوت سفره یلدا درگذشته با امروز اشاره کرد و افزود: در زمستان قدیم، موز، نارنگی و پرتقال که الان سر سفره‌هاست، وجود نداشت. بیشتر از کشمش و محصولات بومی خودمان استفاده می‌کردیم، اما همین‌ها هم برایمان کافی بود و شاد بودیم. الان امکانات زیاد است، ولی گاهی چشم‌وهم‌چشمی می‌کنیم و ناشکرهستیم.

 حسین‌زاده توضیح داد: چون برنج در منطقه زیاد نبود، غذاها بیشتر نانی بودند؛ اشکنهٔ عدس و لوشی، آبگوشت، عدسی یا نان کمه می‌خوردیم. نان جو هم رایج بود. در شب چله هم معمولاً آبگوشت و اشکنه و لوشی درست می‌کردیم.

وی به یکی از خوراکی‌های این شب اشاره کرد و گفت: در زمان ما بیشتر از خشکبار برای تنقلات استفاده می‌کردیم یکی از این خوراکی‌های ما به اسم بیجیرک بود که گندم و کنجد یا دانه خربزه را تفت می‌دادند و بانمک طعم‌دار می‌کردند و برای پذیرایی از میهمان استفاده می‌شد.

وی یکی از زیباترین بخش‌های خاطرات گذشته را دورهمی‌های خانوادگی دانست و گفت: بزرگ‌ترها برای نوه‌ها و کوچک‌ترها داستان و روایت می‌گفتند. همه در خانه بزرگ‌تر فامیل، مثلاً خانه مادربزرگ ۸۰ ساله‌مان جمع می‌شدیم، دور کرسی می‌نشستیم و قصه می‌شنیدیم. اجاق هیزمی روشن بود و گرما می‌داد. بخاری نبود، نفت هم کمیاب بود.

حسین‌زاده از تغییر در روابط خانوادگی نیز گلایه کرد: در قدیم صله‌رحم واقعی بود؛ فامیل و آشنا دور هم جمع می‌شدند، در کارها همکاری می‌کردند. برای دیدوبازدید، کوچه‌ها نور نداشت و با چراغ‌دستی نفتی می‌رفتیم. اما الان حتی وقتی دور هم هستیم، بیشتر با گوشی و تلویزیون سرگرمیم و کمتر حرف می‌زنیم.

وی در پایان از روش‌های زندگی ساده‌تر گذشته یادکرد و افزود: ساعت نداشتیم، با طلوع خورشید بیدار می‌شدیم. گوشت را هم با قورمه کردن یا خشک‌کردن و شور کردن نگهداری می‌کردیم. همه یک‌رنگ بودند و امکانات برای همه محدود بود، اما شادی واقعی داشتیم.

تلخان مقوی و کدوحلوایی خوش‌طعم

نازلی توسلی، یکی از بانوان محلی اسفراینی، در گفتگو با گروه فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «عصر اترک»، با اشاره به استفاده از محصولات محلی در شب چله گفت: چون بیشتر از محصولات و خوراکی‌های خودمان استفاده می‌کردیم، یکی از خوراکی‌هایی که در بین مهمانان و آشنایان مورد استقبال قرار می‌گرفت،«تلخان» است.

 وی روش تهیه این خوراکی سنتی را چنین توصیف کرد: مادران خانواده یک هفته قبل از شب چله، گندم‌ها را روی اجاق برشته می‌کنند، بعد آن را با آسیاب خوب آسیاب می‌کنند تا به‌صورت آرد دربیاید. سپس آرد آماده‌شده را با مقداری شیره انگور مخلوط کرده، کم‌کم اضافه و ورز می‌دهند و به‌صورت گلوله‌های کوچک درمی‌آورند. تلخان بسیار مقوی است و بچه‌ها هم خیلی دوست دارند.

توسلی در ادامه به یکی دیگر از خوراکی‌های پرطرف‌دار اشاره کرد: کدوحلوایی هم یکی از خوراکی‌های مقوی و مورد پسند ساکنان خراسان شمالی و محلی‌های این منطقه است که بسیار خوشمزه است.

این خوراکی‌های ساده و محلی، نمادی از فرهنگ غنی خراسان شمالی در شب یلدا هستند که باوجود تغییرات مدرن، همچنان در سفره‌های بسیاری جا دارند. شاید احیای این رسوم، راهی برای حفظ اصالت و شادی واقعی در بلندترین شب سال باشد.

نتیجه‌گیری

امروزه، باوجود امکانات فراوان، بازگشت به این ارزش‌ها مانند حرف‌زدن واقعی به‌جای گوشی به دست بودن و دوری از چشم‌وهم‌چشمی می‌تواند یلدا را دوباره به فرصتی برای پیوند واقعی خانوادگی تبدیل کند.

تهیه و تنظیم: رضازاده