به گزارش  پایگاه خبری تحلیلی «عصر اترک»، تأثیر تغییرات اقلیمی، تداوم کم‌بارشی‌ها موجب شد تا در نیمه دوم دهه ۹۰ موضوع تأمین امنیت غذایی بیش‌ازپیش اهمیت پیدا کند و اجرای الگوی کشت هدفمند در مزارع به طور رسمی از فصل زراعی پاییز ۱۴۰۱ کلید بخورد.

در همین راستا، کشت محصولات اساسی (گندم، جو، دانه‌های روغنی) در قالب اجرای طرح کشت قراردادی در مزارع آبی همچنین بهره‌گیری از سطوح دیم‌زاری و مزارع آیش در قالب طرح جهش تولید در دیم‌زارها در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی استان‌ها قرار گرفتند.

رویکرد اصلی درباره اجرای طرح جهش تولید در دیم‌زارهای استان خراسان شمالی این‌گونه شد که در فصل زراعی پاییزه محصولات گندم، جو، کلزا، عدس، گیاهان علوفه‌ای و البته در حد محدود نیز گیاهان دارویی و در فصل زراعی بهاره نیز آفتاب‌گردان و کنجد دیم کاشته شوند.

باتوجه‌به اینکه سه سال از اجرای طرح جهش تولید در دیم‌زارهای استان می‌گذرد، در نیمه دوم امسال محققان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان درباره کشت محصولات در دیم‌زارهای مسئله‌ای را گوشزد کردند.

آنان عنوان کردند که تمامی دیم‌زارها، مستعد دیم‌کاری با کاشت محصولات متداول یک‌ساله نیستند که برخی از دیم‌زارها در مناطق با شیب بیش از ۱۲ درصد، برخی در ارتفاعات بالای دو هزار متر، برخی مناطق در دمای بالا قرار دارند که کاشت محصولات متداول یک‌ساله در آنها به ثمر نمی‌نشیند، حال ضرورت دارد برای هر منطقه دیم‌زاری کشت محصولات متناسب با نوع خاک و اقلیم آن مناطق انتخاب شوند و این رویکرد نیز مستلزم انجام مطالعات تحقیقی است.

درعین‌حال، مؤسسه تحقیقات مرتع مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نیز اعلام کرد باتوجه‌به اینکه ۷۳ درصد از دیم‌زارهای کشور کم‌بازده، پرشیب و رها شده هستند و این سطوح برای کاشت گیاهان علوفه‌ای چند ساله که خوراک مناسبی برای دام‌ها هستند، تحت کشت قرار گیرند، مناسب‌ترند.

این مؤسسه عنوان کرد که مطالعات درباره انتخاب گونه‌های گیاهی مناسب برای دیم‌زارهای کم‌بازده، پرشیب و رها شده کشور انجام شده و در اوایل سال آینده به استان‌ها ابلاغ خواهد شد تا از این سطوح دیم‌زاری کشور بهره‌وری بیشتری حاصل شود.

لزوم بازنگری در انتخاب گونه‌های گیاهی برای کشت در دیم‌زارها 

علی بزرگمهر در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی «عصراترک»، اظهار کرد: ۳۰ سال قبل، در استان اجرای طرح‌های تبدیل دیم‌زار با استفاده از یونجه کاری در دستور کار قرار گرفت.

محقق مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی افزود: در همین راستا، در همان زمان در ایستگاه تحقیقات سیساب بذور یونجه‌های داخلی و خارجی کاشته شدند تا مقایسه ارقام، انجام و بذور دارای عملکرد بهتر انتخاب شوند.

وی در ادامه عنوان کرد: باتوجه‌به اینکه دیم‌کاری در ارتفاعات دو هزار تا دو هزار و ۲۰۰ متر به بالا (به علت اینکه مناطق سردی هستند و برای دیم‌کاری محدودیت دارند) برای کشت محصولات یک‌ساله گندم و جو مناسب نیستند، بنابراین کشت یونجه برای دیم‌زارهای منطقه سرد گلول شهرستان شیروان مناسب دانسته شد.

درعین‌حال، بزرگمهر به دیم‌زارهای دارای وضعیت شیب بالای ۱۵ درصد نیز اشاره و عنوان کرد: در این زمین‌ها شخم شیار ممنوع است و نباید تحت کشت قرار گیرند.

وی گفت: این در حالی است که بررسی‌ها حکایت از آن دارد که ۲۳۰ هزار هکتار از سطح دیم‌زارهای استان (معادل ۳۲ درصد از سطح دیم‌زارهای استان) در وضعیت شیب بالای ۱۵ درصد هستند که تحت کشت قرار می‌گیرند.

افزون بر این، این محقق بیان کرد: باتوجه‌به اینکه میزان بارش و دمای هوا نیز از دیگر معیارهای مهم برای انجام کشت در دیم‌زارهای هستند، شاهد هستیم دیم‌زارهای منطقه قره میدان که دریافت‌کننده بارش بسیار کم است، تحت کشت قرار می‌گیرند درحالی‌که کشت در این دیم‌زارها مناسب نیست.

وی در بخش دیگری از سخن خود اظهار کرد: درحالی‌که طی ۴۰ سال گذشته زمین‌های ملی و مستثنیات از یکدیگر تفکیک نشده بودند و تداخلات میان زمین‌های ملی و مستثنیات وجود داشت و نمی‌شد کشاورزان را برای انجام کشت مناسب در دیم‌زارهایشان راهنمایی کرد؛ اما حال پس از اجرای طرح کاداستر زمین‌های ملی و رفع تداخلات میان زمین‌های ملی و مستثنیات و تعیین مرز میان آن باید مطالعات بر روی وضعیت زمین‌های دیم‌زاری و انتخاب و معرفی گونه‌های گیاهی مناسب برای کشت در دیم‌زارهای مستعد تحت کشت انجام شود.

بزرگمهر به دیم‌زارهای کم‌بازده، پرشیب و رها شده نیز اشاره و تصریح کرد: کشاورزان مالک این نوع دیم‌زارها را باید برای انتخاب گونه‌های گیاهی مناسب راهنمایی کرد که نتیجه آن تأمین امنیت غذایی و حفظ محیط‌زیست است.

وی خاطرنشان کرد: در این راستا، علاوه بر اینکه انجام مطالعات برای انتخاب گونه‌های گیاهی مناسب کشت در دیم‌زارها بسیار مهم است همچنین آموزش فراگیر دیم‌کاران نیز بسیار ضروری است.

استعداد کِشتی دیم‌زارها شناسایی شوند

حبیب‌الله بهادری نیز با تصریح بر این مطلب که خراسان شمالی نیز همانند دیگر استان‌ها تبدیل مرتع به دیم‌زار، تخریب مرتعی و فرسایش خاک و تولید گردوغبار در دیم‌زار را تجربه کرده است، عنوان کرد: نکته قابل‌تأمل این است که باید وضعیت دیم‌زارهای استان به لحاظ سطوحی که مستعد دیم‌کاری هستند همچنین سطوحی که کم‌بازده، پرشیب و رها شده، هستند را شناسایی کرد.

کارشناس تحقیقات بخش مرتع مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی گفت: می‌بایست بر اساس مطالعات اقلیمی، توپوگرافی و خاک‌شناسی، استعداد دیم‌زارها برای انتخاب گونه‌های گیاهی مناسب به‌منظور کاشت محصولات در آنها مشخص شوند.

وی تصریح کرد: کشت گونه‌های گندم و جو یک‌ساله برای تمامی سطوح دیم‌زاری مناسب نیست؛ بلکه باید گونه‌های گیاهی چند ساله که موجب پایداری خاک و تولید محصول و کاهش اثرات تولید ریزگرد می‌شود، انتخاب شوند.

کشت گیاهان برتر برای دیم‌زارها معرفی می‌شوند

رضا معتمدی نیز اظهار کرد: مبتنی بر نقشه تهیه شده، سطح دیم‌زارهای کشور ۱۱/۷ میلیون هکتار برآورد شده است.

عضو هیات علمی بخش تحقیقات مرتع مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور افزود: این سطح دیم‌زاری کشور، در مناطق مرتفع و کوهستانی در شمال غرب و غرب همچنین بخشی از منطقه شمال شرق کشور واقع هستند.

علاوه بر این، وی گفت: همچنین در جنوب شرق و جنوب غرب و در مصب رودخانه‌های منتهی به دریای عمان و خلیج‌فارس نیز از سطح قابل‌توجهی از دیم‌زارهای سیلابی برخوردار هستیم که برای کشت محصولات بسیار مستعد هستند.

عضو هیات علمی بخش تحقیقات مرتع مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در ادامه عنوان کرد: از سطح ۱۱/۷ میلیون‌هکتاری دیم‌زارهای اشاره شده، ۳/۱ میلیون هکتار از این مساحت که دارای بارندگی سالیانه بیش از ۳۰۰ میلی‌متر و شیب کمتر از ۱۲ درصد است برای انجام دیم‌کاری متداول (کشت گیاهان یک‌ساله علوفه‌ای و غلات) مستعد شناخته شده است.

وی همچنین افزود: در سطح ۸/۶ میلیون هکتار دیگر از این مساحت دیم‌زاری نیز که دریافت میزان بارندگی سالیانه آن کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر و شیب بالای ۱۲ درصد را دارا است برای انجام دیم‌کاری با کشت گیاهان علوفه‌ای و دارویی چند ساله مستعد شناخته شده است.

معتمدی خاطرنشان کرد: کشت گیاهان علوفه‌ای و دارویی چند ساله، علاوه بر اینکه به حفظ منابع خاک کمک می‌کند همچنین مانع فرسایش خاک می‌شود.

وی اظهار کرد: این مساحت ۸/۶ میلیون‌هکتاری از سطح دیم‌زارهای کشور دیم‌زارهای کم‌بازده، پرشیب و رها شده‌ای، هستند که هنوز به طور دقیق این سطح دیم‌زاری به لحاظ کم‌بازدهی، پرشیب بودن و رهاشدگی مشخص نشده است که لزوم نقشه‌سازی از توزیع و پراکنش مکانی آنها الزامی است.

عضو هیات علمی بخش تحقیقات مرتع مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در بخش دیگری از سخن خود بیان کرد: متولی سطح دیم‌زاری ۳/۱ میلیون‌هکتاری کشور با مؤسسه تحقیقات دیم کشور و متولی سطح دیم‌زاری ۸/۶ میلیون‌هکتاری کشور نیز با مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور است.

وی گفت: بر اساس مطالعات انجام شده، این مؤسسات سطح ۳/۱ میلیون‌هکتاری دیم‌زاری کشور را مستعد کشت گیاهان غلات و علوفه‌ای یک‌ساله و سطح ۸/۶ میلیون‌هکتاری دیم‌زاری را مستعد کشت گیاهان علوفه‌ای و دارویی چندساله دانسته و پیشنهاد کرده‌اند.

معتمدی اعلام کرد: مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور طی انجام سه دهه مطالعه سازگاری که بر روی گونه‌های مهم مرتعی انجام داده است، گونه‌های چندساله برتر علوفه‌ای برای کشت محصول در دیم‌زارهای کم‌بازده، پرشیب و رهاشده را معرفی کرده است که ضرورت دارد در سایت‌های الگویی - ترویجی در مناطق مختلف آب‌وهوایی کشور کاشته شوند و نتایج آن به کشاورزان ارائه شوند.

وی اظهار کرد: در همین راستا، سندی راهبردی تحت عنوان سند راهبردی تولید علوفه و گیاهان دارویی در دیم‌زارها در شورای راهبردی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع مصوب شده است که مبتنی بر آن، اطلاعات کشت مناطق در جداولی با عنوان سازگاری گونه‌های موفق فروردین‌ماه سال ۱۴۰۴ به استان‌ها ابلاغ خواهد شد.

عضو هیات علمی بخش تحقیقات مرتع مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور یادآور شد: پیروی از این سند راهبردی موجب خواهد شد که پیامدهای فرسایش خاک، تولید ریزگرد و تغییر کاربری در دیم‌زارهای کم‌بازده، پرشیب و رهاشده از بین برود.

معتمدی همچنین تصریح کرد: با پیروی از این سند راهبردی، کسری تولید خوراک دام کشور در این دیم‌زارهای کم‌بازده و رهاشده جبران خواهد شد.

تابع برنامه راهبردی جدید هستیم

وحید صباغ نیز بیان کرد: در استان، مطالعات در این زمینه که چه سطحی دیم‌زار کم‌بازده، چه سطحی دیم‌زار پرشیب، چه سطحی دیم‌زار رها شده و چه سطحی دیم‌زار مناسب برای کاشت گیاهان یک‌ساله گندم و جو هستند باید انجام شود.

مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی همچنین گفت: درعین‌حال، محققان و کارشناسان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان نیز با انجام مطالعات باید پیشنهاد دهند که برای هر وضعیت دیم‌زاری استان چه نوع محصولات مناسب کشت هستند که در دستور کار قرار گیرند.

وی بیان کرد: در استان، در سال زراعی ۱۴۰۲ از سطح دیم‌زارهای تحت کشت از هر هکتار ۹۲۰ کیلوگرم گندم، ۸۰۰ کیلوگرم جو و سه تن محصولات علوفه‌ای برداشت شدند.

صباغ خاطرنشان کرد: در استان، طی پنج سال گذشته توسعه کشت محصولات علوفه‌ای (شامل خُلر، ماشک، نخود علوفه‌ای) اجرایی و توسعه کشت آنها نیز ترویج شده‌اند.

نتیجه‌گیری: سطوح دیم‌زاری استان خراسان شمالی در حدود ۱۵۸ هزار هکتار است که در سال ۱۴۰۱ اجرای طرح ملی جهش تولید در دیم‌زارها با رویکرد تبدیل آیش زرد به آیش سبز باهدف بزرگ‌تر تأمین امنیت غذایی در دستور کار استان قرار گرفت.

از همان سال نخست از اجرای این طرح، نگاه تمامی کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان به این طرح ملی یکسان نبود که برخی از کارشناسان تمام‌قد از اجرای آن حمایت می‌کردند و البته برخی دیگر نیز پس از تجربه ازبین‌رفتن محصول در دیم‌زارهای منطقه قره میدان نگاه متفاوت‌تری داشتند.

اما انجام این طرح تداوم یافت تا اینکه در فصل زمستان جاری صحبت جدیدی مطرح شده است مبنی بر اینکه نباید تمامی دیم‌زارها را یکدست دید و باید مبتنی بر نوع خاک، اقلیم و استعداد هر منطقه، گونه یا گونه‌های گیاهی مناسب برای کاشت انتخاب شوند تا تأمین امنیت غذایی، برآورده و منبع خاک نیز حفظ شوند که سازمان جهاد کشاورزی استان نیز اعلام کرده است که نتایج تحقیقات جدید در این زمینه را در دستور کار قرار خواهد داد.

تهیه و تنظیم گزارش: سمانه قهرمانی