غنای فرهنگی خراسان در آوای سازهای محلی

محسن محمدی در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی «عصراترک» گفت: در آغاز مسیر هنری خود، یادگیری ساز دوتار را نزد استاد محمد یگانه و دایی بزرگش محمدعلی رضایی آغاز کردم و در همان سال‌ها، تحت‌تأثیر علاقه پدرم به موسیقی، قدم در مسیر موسیقی مقامی گذاشتم.

 نوازنده موسیقی مقامی خراسان شمالی افزود: پدرم از خوانندگان نسل قدیم بوده و نقش مؤثری در تشویق و حمایت از ورود من به عرصه موسیقی ایفا کرده است.

 به گفته این نوازنده موسیقی مقامی، سازهای اصیلی همچون دوتار، قشمه، دهل و کمانچه کردی، از جمله سازهای بومی و شاخص موسیقی مقامی در شمال خراسان هستند.

 وی تأکید کرد: این سازها نه‌تنها بخشی از هویت موسیقایی این منطقه به شمار می‌روند، بلکه نشان‌دهنده غنای فرهنگی آن نیز هستند.

موسیقی مقامی در حاشیه بی‌توجهی‌ها

وی با ابراز نگرانی از کمبود حمایت‌های مالی و معنوی از سوی نهادهای دولتی و خصوصی، تصریح کرد: در این سال‌ها متأسفانه موسیقی، به‌ویژه موسیقی مقامی، چندان مورد توجه و حمایت قرار نگرفته است.

 محمدی بیان کرد: باوجود برگزاری جشنواره‌ها در سال‌های اخیر که باعث دیده‌شدن بیشتر هنرمندان شده، اما بسیاری از فعالان این حوزه از اقشار متوسط یا ضعیف جامعه هستند و برای ادامه فعالیت، به حمایت جدی‌تری نیاز دارند.

 به باور این هنرمند، جشنواره‌ها و کنسرت‌های موسیقی مقامی نقش پررنگی در توسعه و ترویج این هنر داشته‌اند.

 وی ضمن اشاره به تحولات مثبت، به‌ویژه در مشارکت زنان در سال‌های اخیر، گفت: تا حدود ۱۵ سال پیش تصور اینکه یک زن دوتار در دست بگیرد و در جمع بنوازد، غیرممکن بود. اما امروز بسیاری از بانوان هنرمند ما در گروه‌های موسیقی مقامی به اجرا می‌پردازند و در حال درخشیدن هستند.

تأکید بر پیوند فرهنگی موسیقی با هویت محلی

 محمدی در ادامه، بر لزوم آگاه‌سازی نسل جوان نسبت به ارزش و جایگاه موسیقی مقامی تأکید کرد و افزود: این موسیقی ریشه در فرهنگ و خون ما دارد. اگر آن را به نسل‌های آینده منتقل نکنیم، به‌راحتی در معرض فراموشی قرار خواهد گرفت.

 این هنرمند موسیقی مقامی با اشاره به برخی چالش‌ها و موانع فعالیت هنرمندان این حوزه، اظهار داشت: موانعی که در مسیر موسیقی پاپ قرار دارد، گاه دامن موسیقی مقامی را نیز می‌گیرد.

 وی ادامه داد: درحالی‌که موسیقی مقامی نه محصول فردی من، بلکه حاصل انتقال سینه‌به‌سینه فرهنگی اصیل است و نباید به آن با دیدگاه محدود یا سخت‌گیرانه نگاه کرد.

 محمدی یادآور شد: این موسیقی نه سیاسی است، نه مذهبی؛ بلکه میراث‌فرهنگی مردم این دیار است.

وی با اشاره به حضور خود در جشنواره‌ای بین‌المللی در کشور بلژیک گفت: سال گذشته، در جشنواره‌ای با حضور نمایندگان ۲۸ کشور از جمله کشورهای اروپایی، آمریکا و خاورمیانه، شرکت کردم و موسیقی شمال خراسان موفق به کسب رتبه اول و دریافت جایزه گرند پریکس یا همان جایزه طلایی شد.

 این نوازنده محلی اضافه کرد: این اتفاق یکی از بزرگ‌ترین افتخارات من و موسیقی مقامی در این سال‌ها بوده است.

خراسان شمالی؛ مهد موسیقی مقامی کشور 

در پایان، این هنرمند با اشاره به اینکه خراسان شمالی چندی پیش توسط وزیر کشور به‌عنوان «مهد موسیقی مقامی» نام‌گذاری شده، خواستار حمایت بیشتر از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شد و افزود: در استان‌هایی مانند کرمانشاه و کردستان که موسیقی مقامی ریشه‌دار دارند، سازهای اصیل مورد توجه‌اند.

 وی خاطر نشان کرد: انتظار می‌رود که اگر خراسان شمالی را به‌حق، مهد این موسیقی می‌دانیم، یک پایگاه دائمی برای آن تأسیس شود و متولیان مشخصی برای حمایت و هدایت این هنر تعیین شوند.

 محمدی با اشاره به اینکه اگر به موسیقی بومی‌مان باور داریم، باید برای زنده نگه‌داشتن آن تلاش کنیم، گفت: اگر این حمایت‌ها نباشد، سازهای ما به حاشیه می‌روند، مردم فراموششان می‌کنند و جوانانمان به‌راحتی جذب سازهای غربی می‌شوند.

 موسیقی مقامی؛ میراثی باستانی در خراسان شمالی

محمد حسن‌پور در گفتگو با خبرنگار ما گفت: موسیقی مقامی و ساز دوتار در شمال خراسان قدمتی بالغ بر ۳ هزار  ۵۰۰ تا ۵ هزار و ۵۰۰ سال دارد.

 وی افزود: این ادعا بر پایه پژوهش‌های محققانی چون آرش کمانگیر، درویشی و سایر پژوهشگران موسیقی ایرانی مطرح شده است.

 استاد موسیقی مقامی خراسان شمالی تصریح کرد: دوتار از جمله سازهایی است که حتی اساتید دانشگاهی هنر نیز به آن احترام می‌گذارند و آن را یکی از سازهای اصیل و شناسنامه‌دار ایرانی می‌دانند.

 وی از ویژگی فنی دوتار گفت که قابلیت تغییر دستگاه حین نواختن را دارد، مسئله‌ای که از دید کارشناسان موسیقی، نشانه‌ای از پیچیدگی و غنای فنی این ساز است.

حسن‌پور ادامه داد: یکی از نکات بارز دوتار، توانایی عبور از یک دستگاه به دستگاه دیگر از طریق گرفتن پرده‌های خاص است که این ویژگی آن را از سایر سازها متمایز می‌کند.

 وی همچنین با اشاره به نقش تاریخی دوتارنوازان در فرهنگ محلی اظهار داشت: نوازندگان دوتار که به آن‌ها «بخشی» گفته می‌شود، نه‌تنها نوازنده، بلکه راوی، آموزگار و مرشد مجالس بوده‌اند.

 این استاد موسیقی مقامی ادامه داد: درگذشته، در مراسمی که گاه تا ۷۲ ساعت طول می‌کشید، نوازنده باید روایتگری می‌کرد و توانایی مدیریت جمعیت چند صدنفره را داشت.

 وی اضافه کرد: روایت داستان‌های مذهبی، تاریخی یا حماسی، بسته به مخاطب، بخشی از وظیفه بخشی‌ها بود.

 حسن‌پور گفت: نوازنده بخشی باید چندین ویژگی داشته باشد؛ از جمله توانایی ساخت ساز، سرودن شعر، تسلط به زبان‌های ترکی، کردی و محلی منطقه، و روایت‌خوانی. همچنین تأیید پنج استاد بزرگ برای رسیدن به درجه بخشی‌گری الزامی است.

 وی درباره آموزش دوتار در نسل جدید بیان کرد: از سال ۹۳ و ۹۴، پس از دریافت مجوزهای لازم و تأیید اساتیدی مانند استاد روشن‌روان و استاد گل‌حافظ، آموزش رسمی این ساز را آغاز کردم.

 این استاد موسیقی مقامی تأکید کرد: دوتار، سازی شهودی است و به همین دلیل آموزش آن بدون نُت و بر اساس حس و تجربه مستقیم انجام می‌شود.

 به گفته این مدرس موسیقی در کلاس‌های او فقط نواختن ساز آموزش داده نمی‌شود، بلکه اخلاق، معرفت و احترام به اساتید نیز جزئی جدایی‌ناپذیر از آموزش است.

 این استاد موسیقی مقامی خراسان شمالی  با ابراز نگرانی از وضعیت آموزش موسیقی در برخی مراکز، هشدار داد: برخی افراد بدون دانش کافی، خود را مدرس معرفی می‌کنند و به این حوزه آسیب زده‌اند.

دوتار ابزاری برای زنده نگه‌داشتن زبان‌های محلی

حسن‌پور در ادامه به نقش مهم موسیقی مقامی در حفظ زبان‌های محلی اشاره کرد و گفت: دوتار ابزاری برای زنده نگه‌داشتن زبان‌های کرمانجی، ترکی و محلی است.

 وی در ادامه افزود: امروز بسیاری از والدین با فرزندان خود به این زبان‌ها صحبت نمی‌کنند و این موسیقی می‌تواند به حفظ این میراث کمک کند.

 این هنرمند، پوشش نوازندگان را بخشی از هویت فرهنگی دانست و تأکید کرد: نوازندگان دوتار با لباس‌های محلی کرمانجی روی صحنه می‌روند، درحالی‌که در برخی دیگر از سبک‌ها این موضوع رعایت نمی‌شود.

حمایت‌های کمرنگ دولتی؛ مانعی برای تداوم موسیقی بومی

استاد موسیقی مقامی خراسان شمالی گفت: از جمله چالش‌های مطرح‌شده توسط این هنرمند می‌توان به مشکلات مالی، نبود بیمه، و کاهش تعداد جشنواره‌ها اشاره کرد و گفت: درگذشته، جشنواره‌های استانی و شهرستانی متعددی برگزار می‌شد که انگیزه‌ای برای هنرمندان بود. اما امروز این رویدادها کمتر شده‌اند و حمایت‌های دولتی نیز کافی نیست.

وی با اشاره به رشد علاقه نسل جدید به دوتار، به‌ویژه در میان بانوان، افزود: اگر حمایت‌های مالی، بیمه‌ای و برگزاری جشنواره‌ها مجدداً برقرار شود، موسیقی مقامی خراسان شمالی آینده‌ای درخشان خواهد داشت.

 حسن‌پور در پایان خواستار بازگشت جدی‌تر دولت به حوزه موسیقی مقامی، برنامه‌ریزی برای حمایت از هنرمندان، و ارائه وام و بیمه برای فعالان این عرصه شد.

موسیقی مقامی؛ نماد برجسته فرهنگ خراسان شمالی

 مهدی آریان در گفت‌وگو با خبرنگار ما، گفت: موسیقی مقامی خراسان شمالی از نظر تنوع و عمق فرهنگی جایگاهی ممتاز در میان موسیقی نواحی ایران دارد.

 وی افزود: این موسیقی با ساختاری سنتی و پیچیده، ابزارهای منحصربه‌فرد و مضامینی عرفانی و حماسی، به‌عنوان گنجینه‌ای ارزشمند شناخته می‌شود که حفظ آن نیازمند توجه جدی است.

 مدیرکل فرهنگ و ارشاد خراسان شمالی با اشاره به این ویژگی‌ها، گفت: موسیقی مقامی خراسان شمالی از نظر غنا، تنوع و ریشه‌های فرهنگی، یکی از بی‌نظیرترین گونه‌های موسیقایی کشور است.

 وی با تأکید بر اینکه حفظ این میراث تنها با ثبت و بایگانی آن ممکن نیست، بیان کرد: حفظ این موسیقی نیازمند آموزش مستمر و تلفیق هوشمندانه آن با هنر معاصر است، به‌گونه‌ای که اصالت آن از بین نرود.

حمایت فرهنگ و ارشاد خراسان شمالی از موسیقی مقامی

به گفته آریان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی با همکاری سایر نهادهای فرهنگی، اقدامات متعددی را در سال‌های اخیر برای حمایت و معرفی این موسیقی انجام داده است.

 وی در این باره توضیح داد: جشنواره‌های متنوعی چون جشنواره موسیقی مقامی شاه‌جهان، تارآوا، موسیقی نواحی رضوی و جشنواره موسیقی فجر استان برگزار شده که در کنار آن، اجراهای صحنه‌ای گروه‌های بومی، دیدار با پیش‌کسوتان و تجلیل از مفاخر این عرصه نیز انجام گرفته است.

 مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی همچنین به حمایت‌های مستقیم از هنرمندان اشاره کرد و گفت: اعطای درجه هنری به هنرمندان موسیقی مقامی از جمله برنامه‌های حمایتی ما بوده که در ادامه آن، مستمری، بیمه و خدمات بازنشستگی نیز از طریق صندوق هنر به این عزیزان ارائه می‌شود.

 در حوزه آموزش، آریان از فعالیت آموزشگاه‌های موسیقی مقامی در سطح استان خبر داد و افزود: این آموزشگاه‌ها نقش مهمی در انتقال فرهنگ موسیقی مقامی به نسل‌های جدید دارند. در کنار آن، در رویدادهای ویژه نوجوانان و جوانان، کارگاه‌های تخصصی موسیقی نیز به طور مستمر برگزار می‌شود.

 وی همچنین به نقش هنرستان هنرهای زیبای بجنورد در این زمینه اشاره کرد و گفت: این هنرستان نیز کارگاه‌هایی را در همین حوزه برگزار می‌کند که در ارتقای سطح آموزشی و تخصصی موسیقی مقامی بسیار مؤثر بوده‌اند.

 باوجود همه این اقدامات، آریان تأکید کرد: آینده این موسیقی به برنامه‌ریزی بلندمدت و مشارکت جامعه وابسته است. 
 
این مسئول خاطرنشان کرد: برای پایداری این میراث‌فرهنگی، باید به تأمین بودجه پایدار و ورود فعال جامعه محلی در فرایند احیا توجه ویژه شود.

 مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی اضافه کرد: همچنین، ادغام موسیقی مقامی با جریان‌های هنری معاصر، اگر با حفظ اصالت آن همراه باشد، می‌تواند به جذب مخاطبان جدید کمک کند.

اهمیت موسیقی مقامی در میراث‌فرهنگی ناملموس کشور

 علی مستوفیان در گفتگو با خبرنگار ما، گفت: موسیقی مقامی خراسان شمالی یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های میراث‌فرهنگی ناملموس کشور است که از سال ۱۳۸۸ در فهرست آثار نیازمند پاسداری فوری به ثبت رسیده است.

 وی افزود: این موسیقی، با ریشه در باورها، سنت‌ها و زیست‌بوم مردم شمال خراسان، نقشی اساسی در شکل‌گیری هویت فرهنگی این منطقه ایفا می‌کند.

  به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی: موسیقی مقامی این استان، یکی از میراث‌های زنده و پویاست که به‌صورت سینه‌به‌سینه و نسل به نسل در میان اقوام مختلفی همچون کرمانج، ترک و ترکمن منتقل شده است.

 وی در ادامه گفت: این انتقال شفاهی، باعث حفظ اصالت و زنده‌ماندن این هنر در طول قرن‌ها شده است.

موسیقی مقامی؛ بازتاب روایت‌ها و اسطوره‌های بومی

مستوفیان خاطر نشان کرد: مقام‌ها و نغمه‌های موسیقی مقامی شمال خراسان برگرفته از روایت‌ها، حماسه‌ها، آیین‌ها و اسطوره‌های بومی هستند.

 وی اضافه کرد: نغمه‌هایی چون «نَوایی»، «تجنیس»، «گرایلی»، «شاه‌ختایی» و «بلبل» نه‌تنها از لحاظ ساختار موسیقایی پیچیده‌اند، بلکه حامل بارهای فرهنگی و تاریخی خاصی نیز هستند.

 مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی تأکید کرد: مقام «نَوایی» که در زمره بلندترین و دشوارترین نغمه‌هاست، از جایگاهی ویژه در میان‌بخشی‌ها برخوردار است.

 وی خاطرنشان کرد: در کنار این نغمه‌ها، تصنیف‌هایی همچون «الله مزار»، «سردار عیوض‌خان»، «زاری مگری»، «هرایی»، «سکینه» و «گلن‌دیتما» با مضامین عاشقانه، حماسی و گاه آیینی نیز در موسیقی مقامی رواج دارند و نشان‌دهنده تنوع محتوایی و احساسی این موسیقی بومی هستند.

دوتار، ساز اصلی موسیقی مقامی شمال خراسان

مستوفیان با بیان اینکه ساز دوتار، ساز اصلی موسیقی مقامی شمال خراسان است و نقش مرکزی در اجراهای این سبک دارد، گفت: بخشی‌ها، به‌عنوان راویان و نوازندگان اصلی، علاوه بر نوازندگی، روایتگر داستان‌ها و مضامینی هستند که در دل این مقام‌ها نهفته است.

 وی با اشاره به اینکه پیوند میان موسیقی، روایت و فرهنگ عامه، موسیقی مقامی را به یکی از کامل‌ترین اشکال هنرهای سنتی بدل کرده است، عنوان کرد: این جایگاه ارزشمند موجب شد که موسیقی بخشی‌های شمال خراسان در سال ۱۳۹۰ تحت عنوان «موسیقی بخشی‌های شمال خراسان» در فهرست میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت جهانی برسد.

به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی: بخش عمده‌ای از این موسیقی ثبت‌شده، در واقع همان موسیقی مقامی خراسان شمالی است که به‌درستی شناسایی و معرفی شده است.

نقش موثر موسیقی بومی در رونق گردشگری استان

وی با بیان اینکه از زمان ثبت ملی و جهانی این میراث، اداره کل میراث‌فرهنگی استان با همکاری نهادهای محلی، هنرمندان، بخشی‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد اقدامات گسترده‌ای را برای حفاظت، احیا و معرفی آن انجام داده است، گفت: این اقدامات شامل چاپ کتابچه‌های آموزشی، مستندسازی اجراهای زنده، ثبت صوتی و تصویری مقام‌ها، تولید بروشورهای فارسی و انگلیسی و تهیه مستندهایی درباره سازندگان و نوازندگان سنتی دوتار می‌شود.

 مستوفیان خاطرنشان کرد: همچنین حضور گروه‌های موسیقی محلی در جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و رویدادهای فرهنگی از جمله در مجموعه تفریحی - گردشگری بش‌قارداش، فرصتی برای معرفی این موسیقی به گردشگران داخلی و خارجی فراهم کرده است.

 وی تأکید کرد: موسیقی مقامی به یکی از ظرفیت‌های مهم توسعه گردشگری فرهنگی استان تبدیل شده و می‌تواند نقش مؤثری در جذب گردشگر ایفا کند.

تأثیر منفی موسیقی‌های غیربومی بر موسیقی مقامی

وی با اشاره به چالش‌های سر راه حفاظت از این میراث، گفت: کم‌توجهی به آموزش اصولی، نبود نهادهای تخصصی برای تربیت نسل جدید بخشی‌ها و تأثیر موسیقی‌های غیربومی و تجاری، از جمله تهدیدهای پیش‌روی موسیقی مقامی هستند.

 مستوفیان افزود: برای حفظ اصالت این موسیقی، باید آموزش آن به‌صورت علمی و عملی در دستور کار مراکز فرهنگی، هنری و آموزشی قرار گیرد.

 وی با اعتقاد به اینکه رسانه‌ها با نقش فعال‌تر خود می‌توانند به معرفی این میراث ارزشمند کمک کنند، بیان کرد: رسانه‌های ملی و محلی با تهیه مستند، پخش برنامه‌های آموزشی و مصاحبه با هنرمندان بومی، می‌توانند نقش مهمی در حفظ و ترویج این فرهنگ بومی داشته باشند.

مدیرکل میراث‌فرهنگی خراسان شمالی در پایان ضمن تأکید بر جایگاه ویژه موسیقی مقامی این استان با ابراز امیدواری کرد گفت: در آینده نزدیک، می‌توانیم شاهد ثبت مستقل این موسیقی در فهرست جهانی یونسکو باشیم.

وی گفت: ظرفیت‌های فرهنگی خراسان شمالی بسیار گسترده است و با برنامه‌ریزی درست، مشارکت مردم و حمایت نهادهای بالادستی، می‌توان این گنجینه‌ها را به‌عنوان نماد فرهنگ ایرانی به جهانیان معرفی کرد.

نتیجه‌گیری: موسیقی مقامی خراسان شمالی، میراثی با قدمت چندهزارساله و نماد هویت فرهنگی این منطقه است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و نقش مهمی در حفظ زبان‌ها و سنت‌های محلی دارد. باوجود درخشش هنرمندان این حوزه در جشنواره‌های بین‌المللی و رشد مشارکت بانوان، چالش‌هایی همچون کمبود حمایت مالی، نبود بیمه و کاهش جشنواره‌ها، فعالیت هنرمندان را تهدید می‌کند.

حفظ و توسعه این هنر نیازمند حمایت‌های مستمر دولتی، ایجاد پایگاه‌های تخصصی و برنامه‌ریزی دقیق است تا موسیقی اصیل بومی خراسان شمالی همچنان زنده و پویا بماند و نسل‌های آینده به آن افتخار کنند.

تهیه و تنظیم گزارش: عبدالله یزدانی