به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «عصراترک»، در دوره بارشی کنونی، کاهش چشمگیر بارندگی‌ها در شمال شرق ایران بسیار عیان بوده و نگرانی‌ها را بیش‌ازپیش برانگیخته است.

طی یک دهه اخیر هرچند به طور مستمر شاهد کاهش بارندگی‌ها و تداوم خشکسالی‌ها بوده‌ایم، اما در این دوره بارشی کنونی (از مهر ۱۴۰۳ تا اردیبهشت ۱۴۰۴) چشمان اهالی شمال شرق ایران به‌ویژه اهالی خراسان شمالی به‌اتفاق بارش‌هایی بود که حداقل تا حدودی مراتع و جنگل‌های این خطه را زنده کند و تا حدودی از اثرات خشکسالی‌های شدید و نیمه‌شدید بر آن را بکاهد که متأسفانه کاهش بارندگی‌های این دوره بارشی بیش از دوره‌های پیشین بود.

حال تحمیل این جبر جوی متأثر از تغییرات اقلیمی بر شمال شرق ایران از یک سو و از طرفی دیگر دغدغه معیشت بهره‌برداران (دامداران روستایی و عشایری) که وابسته به پوشش گیاهی مراتع هستند نیز از سویی دیگر نگرانی‌ها را افزون کرده است.

هرچند که دست‌اندرکاران، کارشناسان و صاحب‌نظران فعال در حوزه‌های منابع طبیعی، جهاد کشاورزی همچنین محیط‌زیست برای انجام بهره‌برداری‌های علمی از مراتع و جنگل‌ها و کاهش وابستگی تغذیه دام‌های روستایی و عشایری از مراتع و هدایت آنها به‌سوی دامپروری‌های صنعتی همچنین تولید و تأمین علوفه برای خوراک دام البته با قیمت‌های منطقی، چند دهه فرصت اجرایی داشتند؛ اما در زیر سایه مدیریت‌های غیرعلمی، همواره شاهد وابستگی شدید معیشت بهره‌برداران روستایی و عشایری به مراتع بودیم.

تداوم کم‌بارشی‌های یک دهه اخیر نیز حتی موجب نشد که در اتخاذ راهکارهای مطالعه و تحقیق شده ابتکار عملی بکار گرفته شود و متأسفانه فقط شاهد عبور گذر زمان بودیم.

در سایه این غفلت‌های وزارت جهاد کشاورزی و سازمان‌های تابعه‌اش در حال حاضر در شرایطی به سر می‌بریم که حفظ معیشت بهره‌برداران روستایی و عشایری وابسته به مراتع در شمال شرق ایران بسیار شکننده شده است، درعین‌حال، مراتع که در حال حاضر بسیار تشنه هستند نیز می‌بایست در این شرایط فشار تغییر اقلیم و تغذیه جمعیت دامی بیش از ظرفیت خود را تحمل کند درحالی‌که پوششی هم برایش باقی نمانده است.

بااین‌وجود، هرچند که غفلت‌ها، فرصت بهره‌برداری به‌موقع از زمان طلایی برای به‌کارگیری راهکارهای مطالعه شده را گرفته است؛ اما باز هم باید از فرصت کنونی استفاده کرد و با اتخاذ مدیریت‌های علمی و کارشناسی زمینه‌های اجرای طرح‌های مرتع‌داری علمی و تقویت معیشت بهره‌برداران روستایی و عشایری باتکیه‌بر اجرای دیگر طرح‌های اقتصادی و اشتغال‌زایی را آماده‌سازی کرد.

و این مهم، موضوعی است که باید ازاین‌پس هر ساله در روز ملی مرتع و مرتع‌داری (در ۲۵ اردیبهشت‌ماه) برای سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران اجرایی، تأکید و تبیین کرد تا به مطالبه‌ای عمومی تبدیل شود.

تهیه ۳۵ طرح تحقیقاتی مرتعی خراسان شمالی

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی اظهار کرد: در کشور معیشت بیش از یک میلیون و ۶۳ هزار خانوار وابسته به مراتع است.

جلیل علوی گفت: تولید علوفه از جمله ارزش‌هایی است که از وجود مراتع به دست می‌آید و این تولید علوفه به تولید گوشت قرمز توسط روستاییان و عشایر منجر می‌شود.

وی با گرامی داشت روز ملی مرتع و مرتع‌داری در ۲۵ اردیبهشت‌ماه عنوان کرد: به مناسبت این روز می‌بایست ارزش‌های مرتع را برای عموم مردم و بهره‌برداران یادآوری کرد و برای سیاست‌گذاران نیز چگونگی حفظ مراتع را تبیین کرد.

علوی بیان کرد: تا به کنون در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان شمالی مطالعات ۳۵ طرح تحقیقاتی درباره مرتع در حوزه جغرافیایی استان انجام و به پایان رسیده است.

دغدغه ورود بیش از حد جمعیت دامی به مراتع استان

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز اظهار کرد: در استان خراسان شمالی پهنه عرصه ملی دو میلیون و ۴۱۲ هزار هکتار است که یک میلیون و ۷۹۵ هزار هکتار آن، مرتع و مابقی جنگل و بیابان است.

علی اسدی گفت: در خراسان شمالی ۳۲ هزار بهره‌بردار مرتعی داریم که یک‌پنجم جمعیت استان را تشکیل می‌دهند که از آن جمله می‌توان به جامعه عشایری به‌عنوان یک گروه از بهره‌برداران مرتعی اشاره کرد.

وی در ادامه با بیان اینکه در این دوره بارشی کنونی، کشور به طور میانگین با ۳۷ درصد کاهش بارش مواجه شده است، عنوان کرد: این کاهش بارش‌ها، شرایط را به لحاظ رویش و پوشش گیاهی بسیار شکننده کرده و این در حالی است که در شمال شرق ایران، عشایر خواهان کوچ زودهنگام به مناطق ییلاقی از جمله مراتع خراسان شمالی هستند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی گفت: در حال حاضر امر کوچ عشایر به ییلاقات خراسان شمالی شروع شده است و این در حالی است که ورود دام عشایر به مراتع، فشار را بر مراتع در حال رویش افزون می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: در استان، مبتنی بر ممیزی انجام شده از مراتع، در حال حاضر مراتع استان فقط ظرفیت پذیرش ۴۰۰ هزار رأس دام را دارد درحالی‌که جمعیت دامی روستا و عشایر استان ۲ میلیون رأس است.

اسدی افزود: این در حالی است که حیات‌وحش پستاندار استان نیز از این مراتع استان ارتزاق می‌کنند و جمعیت حیات‌وحش پستاندار استان طی سال‌های اخیر به طور قابل‌توجهی افزایش‌یافته است.

وی همچنین با اعلام اینکه مطالعات ممیزی مراتع استان در سال گذشته، انجام و ذی‌حقان از مراتع مشخص شده‌اند، بیان کرد: مبتنی بر مطالعات انجام شده، علاوه بر دامداران، بهره‌برداران دیگری نیز از جمله شخصیت‌های حقیقی و حقوقی به‌منظور تولید گیاهان دارویی در مراتع نیز مشخص شده‌اند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی گفت: در استان ۴۲۱ گونه گیاهی شناسایی شده است که باریجه، زرشک و کتیرا از جمله گونه‌های شاخص مرتعی استان به شمار می‌روند.

وی تصریح کرد: تولید و تجاری‌سازی برخی از این‌گونه‌های گیاهی مرتعی را می‌توان در سطح مراتع استان انجام داد که باید با توان متقاضیان انجام شود.

افزایش فشار بر مراتع با افزایش قیمت نهاده‌ها

محقق مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی نیز در این باره اظهار کرد: در حوزه منابع طبیعی، مرتع مظلوم واقع شده و در یک کشمکش میان طبیعت و بهره‌بردار قرار گرفته است.

علی بزرگمهر تولید علوفه و تولید گوشت قرمز را از مهم‌ترین منافعی برشمرد که هرساله از مراتع استحصال می‌شود.

وی با اشاره به افزایش قابل‌توجه قیمت نهاده‌های دامی همچنین قیمت محصولات زراعی در کشور، عنوان کرد: این افزایش قیمت‌ها، فشار بر بهره‌برداری از مراتع و زمین‌های کشاورزی را بیشتر کرده است.

بزرگمهر خاطرنشان کرد: ورود بی‌موقع دام به مراتع نیز شکست اکولوژیکی مراتع را به دنبال دارد.

وی مطرح کرد: درگذشته، در استان طرح‌های مرتع‌داری در قالب کاشت گیاهان علوفه‌ای و دارویی از جمله یونجه، خُلر و ماشک مطالعه شده بود که در شرایط کنونی می‌توان به انجام آنها رجوع کرد.

این محقق افزود: می‌توان در سال‌های آیش در زمین‌های کشاورزی آیشی، محصولات خُلر و ماشک را به‌منظور حفظ زمین‌های آیشی و تولید علوفه کاشت تا فشار بر مرتع نیز کاهش پیدا کند.

لزوم به‌روزرسانی مطالعات و آمار دام و مرتع 

محقق مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی نیز اظهار کرد: متأسفانه هر ساله میزان ارزش‌گذاری‌های دام تعیین نمی‌شود و همواره از آمارهای گذشته استفاده می‌شود.

جواد میری سلیمان افزود: در حال حاضر، آمار موجود از تعداد دام در مراتع، به‌روز نیست و سالانه حد بهره‌برداری مجاز از مراتع نیز انجام نمی‌شود.

وی با اشاره به وضعیت تداوم کم‌بارشی‌ها و خشکسالی‌ها در استان بر لزوم انجام مطالعات در حوزه دام و مرتع استان تأکید کرد.

میری سلیمان گفت: هرچند انجام مطالعات در حوزه دام و مرتع و به‌روزرسانی اطلاعات در این حوزه، آسان نیست و نیازمند تأمین اعتبار است، بااین‌وجود، به‌روزرسانی این مطالعات قطعاً می‌تواند بهره‌وری علمی‌تری از مراتع را به دنبال داشته باشد.

چرای بی‌رویه دام، عاملی در انقراض گیاهان مرتعی

محقق مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی نیز بیان کرد: خراسان شمالی به لحاظ وسعت در رتبه هجدهم کشور قرار دارد که البته به لحاظ تنوع اقلیمی و ژنتیک گیاهی جزو استان‌های با تنوع زیستی بالایی محسوب می‌شود.

حبیب‌الله بهادری گفت: مبتنی بر مطالعات انجام شده، در سطح کشور هشت هزار گونه گیاهی شناسایی شده است که دو هزار و ۵۰۰ گونه گیاهی از آنها در خراسان شمالی هستند و ۱۱۴ گونه از آنها انحصاری خراسان شمالی‌اند.

وی عنوان کرد: بر روی ۳۵ گونه گیاهی مطالعه شده در استان، وضعیت کنونی آنها همچنین علل تخریب و انقراض آنها بررسی شده‌اند.

بهادری فرم رویشی گیاه، محدوده جغرافیایی آنها و اثرات انسانی (برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی و چرایی بی‌رویه دام از مراتع) را از علل اصلی تخریب و انقراض گونه‌های گیاهی مرتعی شناسایی شده، بیان کرد.

لزوم تعادل‌سازی میان دام و مرتع

رئیس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز اظهار کرد: در حوزه مراتع، مطالعات علمی انجام شده است؛ اما در عمل بهره‌برداری از مراتع، سنتی است.

ابراهیم محمودی گفت: در زمان آغاز فصل بهار که زمان رویش گیاهان مرتعی است، مراتع تحت چرای دام‌های عشایری و روستایی قرار می‌گیرند و این مسئله موجب شده است که برخی از گیاهان مرتعی در معرض خطر انقراض قرار گیرند.

وی افزود: البته متأثر از این وضعیت نیز پوشش گیاهی برخی از سطوح مرتعی را از دست داده‌ایم.

رئیس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی خواستار شد: تعادل‌سازی میان جمعیت دامی با ظرفیت مراتع باید در استان انجام شود و دامپروری در استان باید سوی دامپروری‌های صنعتی هدایت شود.

وی تصریح کرد: این تغییر رویکرد معیشت بهره‌برداران از وضعیت سنتی به صنعتی و حفظ اراضی ملی نیازمند آموزش بهره‌برداران است.

محمودی خاطرنشان کرد: در کشورهای توسعه‌یافته، مراتع به‌صورت دولتی اداره نمی‌شوند؛ بلکه مدیریت مراتع در این کشورها با توان گروه‌های مردم‌نهاد و بهره‌برداران دارای دانش و آگاهی انجام می‌شود.

ضرورت اجرای حفاظت ترکیبی برای حفظ مراتع

کارشناس اداره امور اراضی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی نیز بیان کرد: هرچند چرای بی‌رویه دام در تخریب مراتع نقش بسیار مهمی داشته؛ اما در حال حاضر تغییرات اقلیمی وضعیت پوشش گیاهی، مراتع را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است.

رضا روشن‌ضمیر افزود: البته نباید از نقش تغییر کاربری‌های اراضی نیز غافل بود.

وی پیشنهاد کرد: برای حفظ مراتع استان باید حفاظت ترکیبی برای تعادل‌سازی میان جمعیت دام و مرتع را اجرایی کرد که البته این مهم می‌بایست باتدبیر و مدیریت دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط انجام شود.

تهیه و تنظیم گزارش: سمانه قهرمانی