انقلاب اسلامی برخلاف بسیاری از دیگر انقلاب ها، محدود به یک یا چند شهر و منطقه نبود. بجنورد یکی از شهرهای خراسان بزرگ بود که بخاطر موقعیت استراتژیکی که داشت مورد توجه حکومت و حامیانش بود. اما مردم هوشیار این سرزمین با پایداری به آرمان های خویش دست یافتند.
به گزارش
اترک نیوز، مرکز اسناد انقلاب اسلامی در راستای فعالیت هایی که انجام می دهد، مستند سازی وقایع دوران انقلاب در بجنورد را بر عهده چند تن از پژوهشگران استان؛ حسین پایدار و بیژن پروان قرار می دهد. این دو بعد از گردآوری اطلاعات مربوطه اثر تقریباً جامعی را با عنوان "انقلاب اسلامی در بجنورد" تدوین و منتشر می کنند.
به مناسبت سی و هفتمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی اترک نیوز گفتگویی با بیژن پروان که علاوه بر این اثر ، کتاب دیگری با عنوان روزشمار انقلاب اسلامی در خراسان شمالی به چاپ رسانده اند، ترتیب داده است.
آقای پروان لطفاً کمی از اوضاع پیش از انقلاب که نهایتاً منجر به چنین رویداد مهمی شد را برای ما تشریح کنید.
زمانی که انقلاب های آمریکا و فرانسه و نهایتاً انقلاب صنعتی در غرب به وقوع می پیوست وغربیان به سرعت در حال ترقی بودند، در ایران قاجاریه حکومت می کرد با شاهانی که تفکراتشان در حد رئیس یک ایل بود و از رویدادهای جهانی هیچ گونه آگاهی نداشتند. در این شرایط کشورهای قدرتمند برای تأمین نیازهایشان به کشور ضعیف و عقب مانده روی آوردند تا هم بازار فروش داشته باشند و هم از منابع طبیعی شان بهره گیرند. از اینجاست که مداخلات غرب در امور کشورها از جمله ایران شروع شد. بی سوادی مردم، سلطه بیگانگان، شکست های مداوم ایران از قدرت هایی مثل روسیه و مداخلات روزافزون استعمارگران، ایران را بیش از پیش دچار مشکل و چالش می کند. در این بین سفر برخی از ایرانیان به غرب و آشنایی با دستاوردهای جدید و پیشرفت آنها و انعکاس این تجارب در سفرنامه ها و روزنامه ها، مردم را به یک حدی از آگاهی می رساند. این تحرک در مقاطع مختلف به رهبری روحانیت نشان می دهد. اولین قیام بزرگ با این ویژگی ها قیام معروف تنباکوست که هم ضد استعماری و هم ضد استبدادی بود. برخوردهای تحقیر آمیز غربی ها با ایرانیان سبب جریحه دار شدن احساسات مردم و برخی دولتمردان می شود. از بین افراد سیاسی می توان از عباس میرزا؛ ولیعهد فتحعلی شاه یاد کرد که به کنکاش در علل عقب ماندگی ایران می پردازد و تمام اهتمام خود را برای آشنایی جوانان با علوم جدید و آبادانی کشور بکار می گیرد. یکی از اولین حرکت های ایران در اخذ علوم و فنون غربی در دوران قاجار که به همت عباس میرزا انجام شد، در زمینه تجهیز و تعلیم و تربیت ارتش بود و ورود دستگاه چاپ توسط میرزا صالح شیرازی از فرستادگان عباس میرزا به خارج از کشور. این نارضایتی ها، تحقیرها و بی توجهی دولتمردان قاجار به مردم و سایر موارد نهایتا در سال 1285 هجری شمسی منجر به نهضت مشروطه شد. مشروطیت آنقدر مهم است که عمدتاً در تاریخ به عنوان مبدأ تحولات ایران در این برهه از تاریخ یاد می شود.
در بجنورد این تأثیرات توسط چه کسانی و چطور اعمال شد؟
در منطقه ما نیز چنین بوده است. شیخ محمد تقی بجنوردی از علمای آگاهی بود که نقش بسزایی در خراسان داشته است و وی را رهبر قیام تنباکو و واقعه رژی در خراسان دانسته اند.
در دوران پهلوی اول(رضاشاه) اتفاقاتی می افتد که تأثیرات آنی در منطقه ما نیز داشت. مثلاً مسأله کشف حجاب و برخورد با عزاداری ها و به حاشیه راندن روحانیت و رفتار خشنی که با مردم می شد باعث نارضایتی از شاه شد. استقرار ادارات دولتی و نظامیان در پادگان شمال شرق کشور که به اجبار رضا شاه، خانواده های این ها می بایست در مراسم های رسمی بی حجاب حاضر می شدند. این فرمان اجباری که متأثر از فرهنگ غرب بود و هیچ هماهنگی و یا زمینه ای در فرهنگ ایرانیان نداشت، انزجاری همگانی از حکومت به وجود آورد. حتی با تشکیل کمیته ای تحت عنوان پرورش افکار، حکومت سعی کرد محتوای کتب درسی را به تقلید از المان ها و فرهنگ غربی و همچنین مفاهیمی مبنی بر باستان گرایی، ملی گرایی و شاه دوستی به منظور تأثیر گذاری بر اذهان تدوین کند. در همین راستا کمیسیون هایی مثل موسیقی و تئاتر تشکیل می شود و دختران و پسران را تحت تعلیم آموزش های غربی قرار می دهند و با افتتاح رادیو برای اولین بار در ایران از خواننده زن استفاده شد. کلاً در این دوره ناسیونالیسم و غرب گرایی تبلیغ می شد. این روند در دوران پهلوی دوم نیز با جدیت دنبال شد. اما گسترش فقر و فلاکت در بین مردم و محرومیت از مظاهر اولیه تمدن مثل آب آشامیدنی سالم، ملت را آزار می داد. دخالت بیگانگان نیز همچنان ادامه داشت. در منطقه بجنورد، آمریکایی ها حضور پررنگی داشتند. بر مبنای طرح ترمن یا اصل4 ترومن، پایگاه هایی در بجنورد و اطرافش ایجاد کرده بودند. این ژاندارمری معروف نیز به دست همان ها پی ریزی شده است چون امنیت این منطقه و شنود از شوروی اهمیت ویژه ای برایشان داشت. نظامیان آمریکایی به فواصل منظم از مرز غلامان بازدید می کردند و در آن منطقه یک پایگاه زیرزمینی ایجاد کرده بودند که بتوانند مکالمات شوروی را شنود کنند. غیر از این بیگانگان، ساواک سومین پایگاه خود را بعد از مشهد و قوچان در بجنورد ایجاد کرد و رفتارها و تحرکاتی که منطبق بر هنجارهای آنها نبود را رصد می کردند. از جمله حوزه علمیه سلطانیه بجنورد را که اکنون به حوزه امام خمینی تغییرنام یافته است، تحت نظر داشتند. مرکز دیگری که برایشان مهم بود با نام عصمتیه مرکز فعالیت های مذهبی و فرهنگی بانوان شهر بود که در اسناد ساواک هم آمده است. همچنین در اسناد مذکور از گرمه و جاجرم نیز بسیار یاد شده است که نشان می دهد ساواک روی این مناطق حساس شده است.
نحوه ارتباط بجنورد با مرکز تحولات یا شخص امام(ره) چطور بود؟
در بیت رهبری هم معتمدینی از بجنورد حضور داشته اند، کسانی مثل آقای طاووسی که از دوستان و همشاگردی های حاج آقا مصطفی بودند و الان در مرکز نشر آثار امام فعالیت می کنند. ایشان اعلامیه های امام را به حوزه علمیه قم منتقل می کردند که افرادی مثل حاج آقای ایزدی و حاج آقا ایوبی انتقال آن ها به بجنورد را انجام می دادند. در اسناد ساواک از فردی به نام حاج آقای جعفری نیز که الان در سنخواست تشریف دارند، در این زمینه ها بسیار نام برده شده است. البته افراد بسیاری در این فعالیت ها دخیل بودند که در کتاب بیشتر توضیح داده شده است.
اعلامیه ها و نوارهای سخنرانی امام وقتی به قم می رسید، از طریق رابطان به طور مستمر و مستقیم به بجنورد می رسید. سپس جوانان انقلابی آن ها را بین مردم توزیع می کردند. یا در مساجد لای صفحات قرآن قرار داده می شد یا در تاریکی شب لای در منازل یا داخل حیاط ها انداخته می شد. به هر ترتیب به دست مردم می رسید. بجنورد شهر کوچکی بود و در بطن حوادث نیز نبود اما انقلابیون بجنورد بسیار هوشیار بودند و مستقیماً با قم ارتباط داشتند. در این بین از سخنرانی ها و آگاهی رسانی های روحانیون مشهد مثل شهید هاشمی نژاد نیز استفاده می شد. گفتنی است آگاهی به وجود آمده در بجنورد ناشی از ارتباط نزدیک خانواده های مذهبی و طلاب با مرکز فعالیت ها بود. به عنوان مثال آیت الله مهمان نواز همواره نسبت به اتفاقات کشور توجه نشان می دادند. وقایعی مثل سالگرد واقعه 15 خرداد که در اسناد ساواک آمده است ایشان دروس حوزه شان را تعطیل کرده اند یا قیام 19 دی قم، همچنین چهلم شهدای تبریز که به همین مناسبت آیت الله مهمان نواز فروردین 57 اعلام می کنند که ما امسال عید نداریم. این یعنی علمای بجنورد نسبت به اتفاقات کشور آگاه بود و عکس العمل نشان می داد. برای شهادت حاج آقا مصطفی نیز در بجنورد مراسم عزاداری برگزار شد. البته نباید در مورد آگاهی کلی مردم اغراق کرد چون جمعیت زیادی در جریان اتفاقات و فضای انقلابی نبودند. به صورت مشخص مسجد حجه ابن الحسن در خیابان کارگر فعلی مرکز فعالیت ها و پخش اعلامیه ها و حتی سخنرانی در زمینه انقلاب بود. در یکی از سخنرانی های این مسجد با هماهنگی قبلی چند دقیقه ای برق مسجد قطع می شود و چند نفری در دل تاریکی شروع به توزیع اعلامیه های امام می کنند. در همین جریان ساواک عده زیادی را مثل شهید علی طالب زاده دستگیر و تحت بازجویی و شکنجه قرار می دهد.
شما در کتاب انقلاب اسلامی در بجنورد، از بهائیان نام برده اید. کمی توضیح می دهید؟
بله. علاوه بر مواردی که گفتم صهیونیسم نیز در منطقه نفوذ داشت. یک نمونه اخراج 160 کارگر مسلمان از کارخانه قند شیروان و جایگزینی بهائیانی بود که به این منطقه آورده شدند. بعد از انقلاب نیز سهامدار این کارخانه سر از تل آویو در می آورد. بهائیان در بجنورد داروخانه، عکاسی و فروشگاه های مختلف داشتند. محله خاصی هم به آنان اختصاص داشت. این افراد اتفاقاً با مردم خوش رفتار بودند و به انحاء مختلف سعی در جذب مردم خصوصاً جوانان داشتند. آنها در زمینه هایی مثل مقابله با بیماری های واگیر، اصلاح روش های کشاورزی و... هم فعالیت زیادی داشتند. در کنار این ها فعالیت های مورد نظر خود را نیز داشتند. همانطور که گفته شد بجنورد بخاطر همجواری با شوروی سابق منطقه حساسی به شمار می آمد و آمریکاییان به این منطقه توجه زیادی داشتند.
ادامه دارد.......