موزه باستان شناسی زنجان واقع در عمارت تاریخی ذوالفقاری این شهر، مومیایی های کشف شده از یک معدن نمک تاریخی را در خود جای داده است که نگاه های هر بیننده ای را به خود جلب می کند چرا که هر کدام از آنها از اسرار چند هزار ساله حکایت دارند.
به گزارش عصراترک به نقل از ایرنا، شهروندان زنجانی عمارت ذوالفقاری را خوب می شناسند، این مکان در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محلة "دالان آلتی"در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد، این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخشهای مختلفی تشکیل یافته بود.
از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام "عمارت محمود خان ذوالفقاری" معروف است، بنا به روایاتی این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شده و پس از وی محمودخان در آن اقامت داشته است، در گذشته این بخش از شهر زنجان محله اعیان نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته شده بود.
در سال ۱۳۷۹ میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای یاد شده در چندین مرحله مرمت و باز سازی شد و با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمک چهرآباد در سال ۱۳۸۶ موزه موقت مومیایی ها در این مکان بوجود آمد و در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستانشناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد.
این بنا در تاریخ ۲۵/۱۲/۷۵ به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بخش باستان شناسی موزه با جذابیتی ۲ چندان
بخش پیش از تاریخ : در این بخش اشیاء دوره پیش از تاریخی مکشوفه از استان زنجان از محوطه های تپه نور سلطانیه مربوط به هزاره پنجم قمری و تپه خالصه خرمدره مربوط به هزاره ششم قمری و سها چای تپه مربوط به هزاره چهارم قمری نگهداری می شوند این اشیا شامل انواع کاسه های سفالین ساده و منقوش انواع ابزار سنگی بنام میکرولیت و ابزار استخوانی و پیکرک های حیوانی است.
بخش تاریخی: در این بخش انواع ظروف سفالین عصر آهن مکشوفه از زنجان شامل انواع سفالهای خاکستری و نخودی، ظروف سفالین لعابدار دوره اشکانی، انواع خمره های ذخیره آرد، انواع ابزار جنگی از جنس مفرغ شامل سرگرز و پیکان، سرپیکان و شمشیر های ساده و منقوش است.
بخش اسلامی: در این بخش انواع اشیاء دوره اسلامی شامل پی سوزهای ساده و لعابدار دوره ایلخانی، ظروف مسی قلمزنی، کاشی های ستاره ای و زرین فام مکشوفه از گنبد سلطانیه، سکه های دوره های مختلف تاریخی از دوره تاریخی تا پایان دوره اسلامی نگهداری می شوند.
مردان نمـکی:
مرد نمکی شماره یک: با وجود کشف استثنائی مرد نمکی یک در سال ۱۳۷۲ متاسفانه تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره برداری از معدن انجام نگرفت، در پائیز ۱۳۸۳ معدن کاران در حین کار با بولدوزر مجددا با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود، با جستجوی معدن کاران در میان خاکهای آشفته علاوه بر جمع آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تکه تکه شده، شماری اشیا بدست آمد که توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.
بررسی های اولیه بر روی بقایای انسانی که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی ۲ نام گذاری شد نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی متر بوده که در جریان ریزش دیواره ها و سقف تونل کشته شده است. از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد میتوان به تکه سبد و میخهای چوبی، طنابهای گیاهی، منسوجات و ... اشاره کرد.
مرد نمکی ۲: کشف اتفاقی مرد نمکی ۲ و مجموعه ای از اشیا موجب از سر گیری پژوهشهای باستان شناختی در معدن نمک چهر آباد بعد از گذشت ۱۱ سال شد، بنابراین کاوش در معدن به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی مانده ابتدا به سرپرستی امیر الهی و سپس ابوالفضل عالی در دی و بهمن سال ۱۳۸۳ انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پائیز ۱۳۸۴ ادامه یافت.
مرد نمکی سه: بقایای مرد نمکی سه همچون مرد نمکی ۲ به صورت اتفاقی و طی کار باطله برداری بولدوزر توسط معدن کاران در سال ۱۳۸۳ کشف شد، به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه تکه یافت شد.
به این نکته باید اشاره کرد که بقایای مومیایی شماره سه شامل: استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.
مرد نمکی چهار: مرد نمکی چهار سالم ترین و کاملترین مومیایی مکشوفه از معدن چهر آباد است، به رغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ بیشتر قسمت های بدن سالم باقی مانده است که شامل مجموعه استخوان ها و بافت نرم وی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده است.
به هنگام کشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود، دستها از ناحیه آرنج خم شده دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت شده بود. پای راست به صورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت، با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت دلیل مرگ براساس تحقیقات انجام یافته توسط دکتر شکوهی با عکسبرداری سی تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونلها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است.
بر اساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است، قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی متر است. بر گوشهایش حلقه هایی از جنس نقره دیده می شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است، به همراه این جوان مومیایی شده اشیای جالب توجهی نیز کشف شد که یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه ای او بسته شده است، از اشیای دیگر می توان به ۲ کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد، همچنین طنابهای گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی سوز سالم دود زده، ۱۱ تکه سفال و ... نیز همراه این جسد یافت شده است.
از ویژگیهای بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که برتن او دیده می شود، این لباس از بالا پوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.
مرد نمکی پنج: این مومیایی طبیعی در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیه قسمتهای بدن زیر صخره و سنگهای آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می داد که این شخص نیز همچون نمونه های قبلی بر اثر حادثه ای که منجر به تخریب و ریزش تونل شده کشته و مدفون شده است بر خلاف مومیایی نمکی شماره چهار بیشتر بافت بدن مرد نمکی پنج پوسیده شده و از بین رفته بود بافت نرم فقط در قسمتهایی کوچک از ۲ دست، پاها بخشهایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی پنج است.
نتـایج:
پیش از کاوش های ۲ فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهر آباد براساس یافته های سال ۷۲ تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیات حاکمه اقوام سکایی در سده هشتم پیش از میلاد بوده است.
اما با کاوش های ۲ فصل اخیر مشخص شد که همه مومیایی های مکشوفه از معدن کارگران و معدن کارانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیواره ها و سقف و تونل ها کشته و مدفون شده اند.
طبق کاوش های انجام یافته همچنین مشخص شد که معدن از حدود نیمه هزاره اول شناسایی شده است، بر اساس آزمایشات سالیابی کربن ۱۴ مشخص شد که مرد نمکی سه، چهار و پنج، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲ هزار و ۳۰۰ سال و مرد نمکی یک، ۲، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود یک هزار و ۵۰۰ تا یک هزار و ۷۰۰ سال قبل است.
بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل های معدن چهر آباد، دست کم دوبار رخ داده، نخستین بار در حدود ۲ هزار و ۳۰۰ سال پیش و به هنگام فعالیت معدن کاران بخش بزرگی از تونل های معدن ریزش و در آن مردان نمکی سه، چهار و پنج کشته شده اند و سپس با گذشت چندین قرن سال دوباره حادثه ای دیگر در معدن نمک رخ داده و در نتیجه آن مردان نمکی یک و ۲ نیز کشته و مدفون شده اند.
هم اکنون به استثنای مومیایی نمکی شماره یک که در موزه ملی کشور نگهداشته می شود بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان در شرایط مطلوب، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می شوند.