نبود زیرساخت‌ها؛ بزرگ‌ترین مانع توسعه گیاهان دارویی 

محمدجواد راستا در گفتگو با خبرنگار ما، با انتقاد از نبود زیرساخت‌ها و حمایت‌های مؤثر در حوزه گیاهان دارویی در خراسان شمالی، گفت: در شرایط اقلیمی فعلی، چاره‌ای جز توسعه کشت‌های کم‌آب‌بر و مقاوم مانند گیاهان دارویی نداریم، اما نبود هماهنگی بین نهادها، ضعف در آموزش و فقدان بازار داخلی، بزرگ‌ترین موانع پیش‌روی تولیدکنندگان این حوزه در استان است.

 وی که هفت سال است در زمینه تولید نشا و کشت قراردادی گیاهان دارویی بومی و غیربومی فعالیت دارد، افزود: در قالب فعالیت شرکت، نشا گیاهان دارویی را تأمین می‌کنم و به همراه آموزش‌های کاشت، داشت و برداشت، محصول تولیدی را به‌صورت تضمینی از کشاورزان خریداری می‌کنم.

 این بهره‌بردار محلی در پاسخ به پرسشی درباره حمایت‌های دولتی، اظهار کرد: اگر منظور از حمایت، بازارسازی و فراهم‌کردن زیرساخت باشد، باید بگویم که حمایتی دریافت نکرده‌ایم. جهاد کشاورزی در بهترین حالت، تنها کود یارانه‌ای عمومی مانند اوره را گاهی در اختیار ما قرار می‌دهد که آن هم با ناهماهنگی‌ها و سلیقه‌ای عمل‌کردن شهرستان‌ها، به‌سختی به دست ما می‌رسد.

 وی افزود: مکانیزاسیون در حوزه گیاهان دارویی در استان تقریباً وجود ندارد و محصولات ما قابلیت رقابت با استان‌هایی چون خراسان رضوی، اصفهان، گلستان و سمنان را ندارند؛ چه برسد به ورود به بازار صادرات. متأسفانه سیاست‌های حمایتی جهاد کشاورزی همچنان بر گندم و جو متمرکز است و گیاهان دارویی عملاً اولویت محسوب نمی‌شوند.

بایکوت شورای سیاست‌گذاری گیاهان دارویی

راستا با اشاره به تلاش‌های نافرجام در سطح مدیریتی برای برنامه‌ریزی راهبردی در این حوزه، گفت: شورای سیاست‌گذاری گیاهان دارویی پس از چند جلسه، بایکوت شد و ستاد «زنجیره ارزش گیاهان دارویی» که در استانداری شکل گرفته بود نیز به دلیل ناهماهنگی میان دستگاه‌ها، به نتیجه نرسید. جهاد کشاورزی مدعی شد مطالعات لازم را انجام داده؛ اما نتایج را در اختیار استانداری قرار نداد.

 این کشاورز درباره مشکل فروش محصول نیز اظهار کرد: در نبود صنایع تبدیلی و بازار داخلی، فروش محصولات با دشواری زیادی همراه است. برای فروش به شرکت بهنوش شیروان مراجعه کردم؛ اما پاسخ دادند تصمیم‌گیری در تهران انجام می‌شود که در نهایت نیز برنامه‌ای برای خرید نداشتند. در نتیجه مجبور شدیم محصولات را به استان‌هایی مانند گلستان، خراسان رضوی و فارس ارسال کنیم.

 وی همچنین از نبود آموزش‌های تخصصی گلایه کرد و افزود: جهاد کشاورزی هیچ‌گونه آموزش فنی به ما نداده است. دانش من حاصل تحصیلات دانشگاهی و مطالعات شخصی است.

 راستا اضافه کرد: اکنون تنها آموزشگاه خصوصی در استان برای آموزش کشت و ساخت گلخانه گیاهان دارویی را اداره می‌کنم و آمادگی دارم به‌صورت رایگان این آموزش‌ها را ارائه دهم.

 او تأکید کرد: درصورتی‌که شرایط و حمایت لازم فراهم شود، به‌طور کامل آماده توسعه کشت گیاهان دارویی در استان هستم.

 به گفته این بهره‌بردار برخی گیاهان دارویی بومی استان مانند زعفران و زیره سبز، چندبرابر میانگین کشور ماده مؤثره دارند و نشان می‌دهند اقلیم استان ظرفیت بی‌نظیری برای توسعه این بخش دارد.

 راستا در پایان تصریح کرد: توسعه واقعی تنها با ایجاد هماهنگی بین نهادهایی مانند جهاد کشاورزی، کمیته امداد و نهادهای حمایتی ممکن است. اگر دو مزرعه الگویی در هر شهرستان راه‌اندازی شود، مردم همراهی می‌کنند. اما تا زمانی که اختلافات بی‌مورد ادامه دارد، فرصت‌های استان در این حوزه از بین خواهد رفت.

شناسایی بیش از ۴۰۰ گونه گیاه دارویی

مهدی باور در گفتگو با خبرنگار ما، از شناسایی بیش از ۴۰۰ گونه گیاه دارویی در خراسان شمالی خبر داد و گفت: بخشی از این گونه‌ها تنها در عرصه‌های طبیعی رشد می‌کنند و هنوز وارد چرخه زراعی نشده‌اند.

وی با بیان اینکه تاکنون ۴۲۳ گونه گیاه دارویی در رویشگاه‌های استان شناسایی شده، افزود: برخی از این گیاهان مانند باریجه، زرشک وحشی، کتیرا و کاکوتی کوهی از ارزش دارویی و اقتصادی بالایی برخوردارند اما به‌صورت زراعی کشت نمی‌شوند یا سطح کشت آن‌ها بسیار محدود است.

معاون آموزشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی، با اشاره به لزوم اجرای مطالعات اقلیمی‌محور برای تعیین مناطق مناسب کشت گیاهان دارویی، اظهار کرد: طرح این مطالعات تدوین و به دستگاه‌های ذی‌ربط ارائه شده اما به دلیل عدم تأمین اعتبار، اجرای آن متوقف مانده است.

 او تأکید کرد: از آنجا که ماده مؤثره گیاهان دارویی به‌شدت وابسته به اقلیم است، انجام این مطالعات برای تجاری‌سازی ضروری است.

باور همچنین همکاری با بخش خصوصی را برای تجاری‌سازی نتایج تحقیقات، ضروری دانست و گفت: بهره‌برداران کشاورز توان لازم برای ورود به حوزه تولید دارو را ندارند. حضور یک سرمایه‌گذار قدرتمند برای ایجاد مجتمع داروسازی در استان الزامی است تا تولید براساس قرارداد مستقیم بین کارخانه و کشاورز انجام گیرد.

به گفته وی تاکنون سرمایه‌گذاری مؤثری در این زمینه در استان انجام نشده است.

تحقیقات کم، فاصله با ظرفیت استان

معاون آموزشی مرکز تحقیقات کشاورزی خراسان شمالی از اجرای کمتر از ۱۵ پروژه تحقیقاتی در حوزه گیاهان دارویی طی پنج سال اخیر خبر داد و گفت: این میزان پاسخگوی ظرفیت بالای استان در این حوزه نیست.

وی افزود: در حال حاضر بانک ژرم پلاس(ذخایر ژنتیکی) گیاهان دارویی در سطح استان ایجاد نشده و ایجاد آن نیازمند حمایت مالی و زیرساختی است.

این مسئول با اشاره به نتایج تحقیقات اخیر، اظهار کرد: بسیاری از گونه‌های گیاهان دارویی استان، مقاومت بالایی در برابر خشکسالی دارند و در یکی از خشک‌ترین سال‌های اخیر نیز، کمتر از سایر پوشش‌های گیاهی دچار آسیب شده‌اند. با این حال، نبود بازار و صنایع فرآوری، مانع اصلی در مسیر تجاری‌سازی این ظرفیت‌ها است.

باور در ادامه، سه خلأ اصلی در زنجیره دانش تا اجرا در حوزه گیاهان دارویی استان را کمبود اعتبارات پژوهشی، حمایت ناکافی از شرکت‌های دانش‌بنیان و نبود صنایع داروسازی عنوان کرد و گفت: تنها در صورت تکمیل این زنجیره، می‌توان ظرفیت‌های منحصر به‌فرد خراسان شمالی را به فرصت‌های اقتصادی تبدیل کرد.

وی تأکید کرد: مجموعه مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی، بخشی از سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی کشور و مستقل از جهاد کشاورزی است.

۱۰ هزار هکتار زیر کشت گیاهان دارویی

 صفدر صفدری در گفتگو با خبرنگار ما، گفت: هم‌اکنون بیش از ۱۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان به کشت انواع گیاهان دارویی اختصاص یافته و بیش از ۴ هزار بهره‌بردار رسمی در این بخش فعالیت دارند.

 وی با بیان این‌که سطح زیر کشت گیاهان دارویی در استان به ۱۰ هزار و ۵۴۴ هکتار رسیده است، اظهار کرد: باوجود شرایط اقلیمی مناسب، گیاهان دارویی هنوز نتوانسته‌اند جایگاه مطلوبی در برنامه‌های توسعه کشاورزی استان به دست آورند. این در حالی است که تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی و بحران منابع آبی، ضرورت حرکت به‌سوی کشت گونه‌های کم‌آب‌بر را دوچندان کرده است.

نبود زنجیره ارزش؛ چالش اصلی تولید

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان‌شمالی، افزود: مهم‌ترین مانع بر سر راه توسعه کشت گیاهان دارویی در خراسان شمالی، عدم تکمیل زنجیره ارزش این محصولات است.

وی خاطرنشان کرد: نبود زیرساخت‌هایی مانند آزمایشگاه تعیین فلزات سنگین، فقدان نهاده‌های گواهی‌شده و نیز ضعف جدی در فراوری، بسته‌بندی و برندسازی از جمله مشکلات مهمی هستند که در حال حاضر مانع ورود کشاورزان به این حوزه شده‌اند.

نبود خرید تضمینی، مانعی برای کشاورزان

به گفته صفدری، نبود خرید تضمینی برای اغلب محصولات دارویی به جز زعفران یکی دیگر از دلایل اصلی بی‌انگیزگی کشاورزان است.

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان‌شمالی، تصریح کرد: جهاد کشاورزی استان تلاش می‌کند تا با اجرای طرح‌های تشویقی، برگزاری دوره‌های آموزشی و ترویجی، و توسعه کشت قراردادی، کشاورزان را به سمت کاشت گیاهان دارویی سوق دهد.

 وی ادامه داد: یکی از اقدامات مهم در این زمینه، انعقاد تفاهم‌نامه همکاری با شرکت مصطفوی برای توسعه کشت زعفران در قالب کشاورزی قراردادی است که در استان در حال اجراست.

 صفدری همچنین گفت: گرچه الگوی کشت خراسان شمالی هنوز به‌صورت رسمی از سوی وزارتخانه مصوب و ابلاغ نشده است، اما به‌صورت میدانی و باتوجه‌به شرایط منطقه، تلاش شده است کشاورزان به‌سوی انتخاب گونه‌های کم‌مصرف و سازگار با اقلیم هدایت شوند.

استان بی‌نصیب از بودجه توسعه گیاهان دارویی

مدیر امور باغبانی استان درباره وضعیت اعتبارات ملی نیز اظهار کرد: تاکنون هیچ تخصیص مالی از محل اعتبارات ملی توسعه گیاهان دارویی برای سال ۱۴۰۳ به استان ابلاغ نشده است و این مسئله ممکن است روند اجرای برخی از طرح‌ها را با کندی مواجه کند.

 وی در پایان تأکید کرد: اگر زنجیره ارزش این محصولات در استان تکمیل شود، از جمله با ایجاد صنایع فراوری و برندسازی و نیز حمایت‌های مالی پایدار، خراسان شمالی می‌تواند به یکی از قطب‌های تولید گیاهان دارویی در کشور تبدیل شود.

بازار بی‌سهم برای ظرفیت‌های گیاهی استان 

سیدعباس آقامیری در گفتگو با خبرنگار ما، گفت: علی‌رغم تنوع و انبوه گیاهان دارویی در عرصه‌های طبیعی خراسان شمالی، نبود کشت صنعتی و زنجیره فراوری باعث شده این ظرفیت ارزشمند همچنان خام‌فروشی شده و سهمی از بازارهای داخلی و خارجی نداشته باشد.

 وی با اشاره به اینکه بیشتر گیاهان دارویی استان به‌صورت خود رو و در منابع طبیعی رشد می‌کنند، اظهار کرد: بهره‌برداری بی‌رویه از این منابع بدون توسعه کشت صنعتی می‌تواند به تخریب زیستگاه‌ها منجر شود.

مدیر صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی، تأکید کرد: توسعه کشت صنعتی گیاهان دارویی باید جدی گرفته شود تا بتوان از این محصولات در صنایع تبدیلی استان به شکل مؤثر استفاده کرد.

 وی در ادامه با بیان اینکه هیچ مانعی برای صدور مجوز کارگاه‌های کوچک فراوری وجود ندارد، گفت: در کوتاه‌ترین زمان ممکن، جهاد کشاورزی آماده صدور مجوز برای سرمایه‌گذاران علاقه‌مند به فعالیت در حوزه گیاهان دارویی است.

 آقامیری درباره تشکیل خوشه‌های صنعتی و نواحی ویژه گیاهان دارویی، تصریح کرد: این موضوع در حوزه اختیارات شرکت شهرک‌های صنعتی است و ارتباطی با جهاد کشاورزی ندارد.

زعفران استان، به نام دیگران در بازار

وی با اشاره به آمار صادرات رسمی، گفت: در سال گذشته تنها یک تن زعفران به‌طور رسمی از مبادی گمرکی استان صادر شده و حدود چهار تن دیگر از طریق شرکت‌های خارجی با بِرَند کشورهای دیگر از استان خارج شده که در آمار رسمی گمرک لحاظ نمی‌شود.

وی افزود: در مورد گیاهان دارویی غیر از زعفران، آمار دقیقی در دست نیست، چرا که صادرات آن‌ها غالباً به‌صورت خام و غیررسمی (چمدانی) انجام می‌شود.

 به گفته این مسئول، تولیدات گیاهان دارویی، اسانس و عرقیات استان به‌صورت مستقیم صادر نمی‌شود و اغلب به شرکت‌های بزرگ کشوری مانند «باریج اسانس»، «گلچکان»، «زعفرانی» و «گلاب ربیع» واگذار شده و با برند آنها بسته‌بندی و صادر می‌شود.

محصولات بومی، بی‌هویت در بازار 

مدیر صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی، نبود بِرَند مستقل و شناخته‌شده برای محصولات استان را یکی از ضعف‌های اساسی عنوان کرد و گفت: نیمی از واحدهای فعال استان آمادگی لازم برای برندسازی دارند و حتی برخی بِرَند ثبت‌شده نیز دارند، اما نیاز به حمایت و معرفی در سطح ملی برای رقابت با بِرَندهای مطرح دارند.

 آقامیری با تأکید بر ضرورت ایجاد زنجیره ارزش، افزود: تا زمانی که فراوری و بسته‌بندی در داخل استان انجام نشود، خام‌فروشی ادامه دارد و سود اصلی به جیب دلالان می‌رود.

وی تصریح کرد: توسعه زنجیره ارزش تنها راه نجات تولیدکنندگان گیاهان دارویی استان از چرخه زیان‌دهی و خام‌فروشی است.

تمرکز بر گیاهان کم‌آب‌بر و اقتصادی

 اسماعیل محمودآبادی در گفتگو با خبرنگار ما از اجرای برنامه‌های آموزشی در حوزه گیاهان دارویی در مناطق مرزی و عشایری خراسان شمالی خبر داد.

 وی با اشاره به رویکرد بومی‌سازی آموزش‌ها متناسب با اقلیم استان، اظهار کرد: آموزش‌های ما متناسب با تغییرات اقلیمی و تنوع گیاهان بومی طراحی و اجرا شده و تمرکز بر گیاهان کم‌آب‌بر و بازارپسند در اولویت است.

 مدیر هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی، افزود: این آموزش‌ها از طریق اداره امور عشایری و ترویج شهرستان‌ها در حال اجراست و در قالب طرح‌های مرتع‌داری با محوریت گیاهان دارویی به‌ویژه در مناطق عشایری و مرزی دنبال می‌شود.

 به گفته محمودآبادی: در سال جاری تاکنون دو رویداد آموزشی در حوزه زیره سبز و سه رویداد برای زعفران برگزار شده و به طور متوسط سالانه بین ۱۵ تا ۲۰ کلاس و کارگاه آموزشی در زمینه گیاهان دارویی دایر می‌شود.

 وی استقبال بهره‌برداران از کشت گیاهان دارویی را مثبت ارزیابی کرد و افزود: کشاورزان به‌ویژه در اراضی دیم و مناطقی با منابع آبی محدود، گرایش قابل‌توجهی به کشت گیاهان دارویی مانند زیره سبز، سیاه‌دانه و بالنگو نشان داده‌اند.

پنج مزرعه نمونه برای توسعه دانش فنی

محمودآبادی از اجرای طرح‌های پایلوت و ایجاد پنج سایت الگویی در شهرستان‌های اسفراین، راز و جرگلان، بجنورد، فاروج و شیروان خبر داد و گفت: در این سایت‌ها، آموزش عملی به بهره‌برداران ارائه می‌شود.

 وی همچنین از نقش‌آفرینی زنان روستایی در توسعه کشت گیاهان دارویی گفت و افزود: در شهرستان مانه و سملقان یک کانون یادگیری فعال در این حوزه فعالیت دارد.

 به گفته این مقام مسئول: دانش فنی کاشت، داشت و برداشت اصولی گیاهان دارویی به طور مستمر از طریق کارشناسان ترویج و مرکز تحقیقات به بهره‌برداران منتقل می‌شود و بهره‌برداران می‌توانند با مراجعه به «تالار ترویج دانش و فناوری کشاورزی» به جدیدترین منابع علمی و مقالات حوزه گیاهان دارویی دسترسی داشته باشند.

نتیجه‌گیری: در مجموع، خراسان شمالی با برخورداری از تنوع گونه‌های گیاهان دارویی و ظرفیت‌های طبیعی ویژه، فرصت ارزشمندی برای توسعه پایدار کشاورزی کم‌آب‌بر و ایجاد اشتغال دارد؛ اما نبود هماهنگی بین نهادها، کمبود زیرساخت‌های صنعتی و فراوری، ضعف در آموزش و بازار محدود، موانع اصلی پیش روی توسعه این بخش است که با برنامه‌ریزی منسجم، سرمایه‌گذاری هدفمند و همکاری بخش دولتی و خصوصی می‌توان بر آن‌ها فائق آمد و ارزش افزوده بالایی برای استان ایجاد کرد.