معرفت عاشورایی بالاتر از انجام مراسم سوگواری است بنابراین بایستی عاشورا شناسی فرهنگ شود، مداحی، نوحه سرایی و روضه خوانی هایی که برگزار می شوند متن آنها براساس مستندات تاریخی باشند و جنبه اسطوره و افسانه نداشته باشند که در همین راستا، می توان به منابعی مستند از جمله مقتل لحوف سید بن طاووس، مقتل شیخ مفید، مقتل خوارزمی، مناقب آل رسول، مقاتل الطالبین، مقتل ابی مخند رجوع کرد تا واقعیت های تاریخی درباره این واقعه از این منابع استخراج شوند و واعظان با تکیه بر این مستندات به انجام وظیفه بپردازند.
به گزارش
اترک نیوز، این ها بخشی از سخنان رجب علی وثوقی مطلق، از اساتید رشته تاریخ و عضو هیات علمی رشته تاریخ واحد دانشگاه آزاد بجنورد است در گفتگو با این استاد تاریخ، پیشینه تاریخی برگزاری مراسم سوگواری عاشورا در ایران و فراز و نشیب هایی که در برگزاری این مراسم در درون دولت های شیعی ایرانی بوجود آمد را تشریح شد.
عنوان کنید که آغاز پیشینه تاریخی عزاداری و سوگواری عاشورای حسینی از چه زمانی بوده است؟
سابقه عزداری و سوگواری عاشورا به نخستین روزهای پس از واقعه کربلا و شهادت امام حسین ( ع ) و یارانش باز می گردد.
در منابع تاریخی و منابع دینی شیعه و غیر شیعه گفته شده است نخستین کسی که به عزداری سید الشهدا و یارانش پرداخت جابربن حیان انصاری از صحابه بزرگوار پیامبر اسلام بوده و در حدیث جابر که یکی از معروفترین احادیث شیعی است بیان شده که روزی پیامبر اسلام فرمودند جابر تو آنقدر زنده می مانی که پنجمین جانشین مرا که هم نام من است را زیارت خواهی کرد، سلام مرا به او برسان.
زمانیکه خبر فاجعه کربلا به جابر رسید او با غلام خود به سوی کربلا رفت و بر سر قبور شهدا به گریه و سوگواری پرداخت.
دومین سوگواری سیدالشهدا ( ع ) توسط اسرای کربلا انجام شد، حضرت زینب(س) و دیگر اسرا پس از واقعه کربلا به دستگاه یزید در شام منتقل شدند و سپس در هنگام انتقال این اسرا به مدینه، زمانیکه به کربلا رسیدند به سوگواری برای شهدای کربلا و این مصیبت عظما پرداختند.
سومین گروهی که به سوگواری پرداختند توابین بودند، توابین کسانی بودند که با امام حسین ( ع ) مکاتبه داشتند و از آن حضرت دعوت کردند که به کوفه آیند ولیکن به هنگام حضور امام در کوفه بدقولی کرده و از امام حسین ( ع ) حمایت نکردند و آنان پس از واقعه کربلا از این رفتار خود متاثر شدند و احساس ندامت کردند و آنان کفن پوش شده بر سر قبور شهدای کربلا رفتند به گریه و سوگواری پرداختند و از درگاه خداوند توبه و انابه کردند و گفتند این خیانتی که ما در حق سید الشهدا داشته ایم به هیچ وجه پاک نمی شود مگر با شهادت ما و آنان قیام کردند و تقریبا همگی آنان به شهادت رسیدند.
ورود مراسم عزاداری در ماه محرم برای شهادت امام حسین ( ع ) و یارانش در پیشینه تاریخی ایران از چه زمانی آغاز شد؟
در قرن چهارم بخش قابل توجهی از سرزمین ایران تحت سیطره و سلطه دولتی به نام آل بویه قرار گرفت که دایره قلمرو آنان تا بین النهرین و بغداد کشیده شده بود و آنان بغداد را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرده بودند و این دولت شیعی بود و حمایت های همه جانبه ای از شیعه انجام دادند.
عضدالدوله دیلمی در گرایش شیعی خود متعصب بود و دستور به برگزاری مراسم عزداری و سوگواری براس شهدای کربلا داد و تقریبا می توان گفت که آداب و سنن خاصی که در عزاداری و سوگواری کنونی که جاری است از زمان آل بویه مرسوم شده که البته در طول تاریخ برگزاری این مراسم با افراط و تفریط های نیز همراه بوده است.
آداب و مراسم در دوره آل بویه چگونه برگزار می شد؟
شهرها، خیابان ها و مغازه ها را سیاه پوش می کردند و دسته جات سینه زنی به راه می انداختند، وعظ و خطبه، روضه خوانی در این ایام محرم جاری بوده همچنین در تاریخ تصریح شده است که عضدالدوله دیلمی وجوهاتی را برای ساماندهی بارگاه سید الشهدا و دیگر یاران ایشان که به شهادت رسیدند هزینه می کرده است.
چرا آل بویه از تمام رویدادهایی که بر ائمه وارد شده بودند، این رویداد را مورد اهمیت و توجه قرار داد، آیا این انتخاب مبتنی بر باورهای دینی بوده است یا نه بر اساس اهداف سیاسی و ضرورت های زمانه مورد اهمیت قرار گرفت و به برگزاری مراسم سوگواری اقدام کردند؟
در رابطه با این موضوع دو دیدگاه متفاوت وجود دارد که البته این دو دیدگاه هنوز نیز به نتیجه واحدی نرسیده اند ولی آنچه که به نظر می رسد و به یقین نزدیک می باشد این است که دولت آل بویه با توجه به اعتقاداتی باطنی که داشتند این مراسم را برگزار می کردند و به مکتب و مذهب اهل بیت پیامبر عشق می ورزیدند و خود بنده نیز به این دیدگاه تمایل دارم و اعتقاد پیدا کرده ام.
همچنین دولت آل بویه در سیاست مذهبی خود، سیاست مداری، آزادمنشی و تسامح را داشته اند و اعتقادات باطنی آنها نیز این انگیزه را در آنان بوجود آورده است که مراسم سوگواری را باشکوه برگزار کنند و به نظر می رسد که در زمان آل بویه مراسم عزاداری حسینی به شکل گسترده و وسیع در ایران و عراق گسترش یافت و به تدریج در سایر نقاطی که مردم نسبت به اهل بیت اخلاص، عشق و علاقه نشان می دادند نیز تسری پیدا کرد.
علاوه بر این، در تاریخ در هر دوره ای که رد پایی از شیعه بوده است شاهد اجرای مراسم سوگواری برای شهدای کربلا هستیم به طور مثال دولت علویان طبرستان که شیعه بودند و در دوره حکومت مداری خود در نیمه قرن سوم در آمل یعنی قبل از حکومت دولت آل بویه، این مراسم را اجرا کردند.
حکومت طبرستان قبل از سلسله آل بویه در ایران تشکیل شده بود و این مراسم را برگزار می کردند بنابراین این به این معنا است که ابتدا پایه گذاری برگزاری مراسم سوگواری عاشورا در پیشینه تاریخی ایران به قبل از سلسله آل بویه باز می گردد؟
در دوره علویان طبرستان این مراسم برگزار می شده است.
همچنین باید بگویم که برخی از مورخان معتقدند که علویان طبرستان گرایش شیعه زیدیه داشته اند یعنی شیعه 12 امامی نبوده اند و البته عده ای نیز معتقد هستند که آل بویه نیز شیعه زیدیه هستند که البته بعید به نظر می رسد که آل بویه شیعه زیدیه باشند و نزدیک به یقین این است که آل بویه شیعه 12 امامی هستند.
همچنین در فاصله حکومت ایلخانان و تیموریان در ایران به دلیل خلاء قدرت، رشد و نمو حکومت های محلی را شاهد هستیم که از جمله آنان آل جلایریان، قراقویولون ها، آق قویولون ها، آل کورت دولت سربداران در بیهق، دولت مرعشیان در مازندران و دولت مشعشعیان در خوزستان که شیعی مذهب بوده اند و در این روزگاران می بینیم که مراسم سوگواری حسینی را برگزار می کرده اند.
در عین حال، نقطه عطف تاریخ تشیع و عزدارای حسینی در دولت صفویه بوده است که شاه اسماعیل اول صفوی به قدرت رسید و مذهب تشیع را در ایران رسمی اعلام کرد از آن زمان تاکنون مذهب حاکم بر ایران همواره تشیع بوده است.
شاهکار صفویه نیز رسمی کردن مراسم سوگواری امام حسین(ع) و شهدای کربلا در سراسر ایران بوده است.
البته باید یادآور شوم در قبل از سلسله صفویه، برخی از دولت های شیعی ایران از جمله دولت آل بویه، دولت های محلی بوده اند که بر سراسر ایران تسلط نداشتند اما امتیاز دولت صفویه، رسمی کردن مذهب شیعه در سراسر ایران بوده است و از دوره صفویه رویکرد مذهب ایران شیعه شد و دولت صفویه خدمات مهمی برای تثبیت مذهب تشیع و ترویج آن به عمل آورد که تا امروز نیز شاهد این دست آورد هستیم.
در دوره صفویه مراسم عاشورا باشکوه برگزار می شد خود دولت نیز از برگزاری این مراسم حمایت می کرد.
اما در دوره حکومت افشاریه در ایران شاهد یک رکودی در تاریخ تشیع هستیم، و این رکود به دلیل استیلای حکومت افاغنه که سنی بودند همچنین خود نادر شاه افشار نیز مشکلاتی برای شیعه بوجود آورد و عزداری حسینی را ممنوع اعلام کرد و به اوقاف نیز دست برد و مذهب جعفری را اشاعه داد و این اقدامات در راستای مصالح سیاسی و جلب رضایت مخالفان صورت می گرفت و به طور کلی مراسم سوگواری عاشورا در دوره افشاریه با محدودیت برگزار می شد.
در دوره زندیه نیز مجددا موقعیت شیعه رو به فزونی نهاد، خود کریم خان زند که علقه مذهب تشیع داشت اجرای مراسم عاشورا را خیلی جدی گرفت از جمله اینکه دستور تاسیس مراکزی برای برگزاری مراسم سوگواری عاشورا را داد و تکیه هفت تن و چهل تن در زمان او در شیراز برگزار شد.
در دوره قاجاریه این روند برگزاری مراسم سوگواری عاشورا ادامه داشت هرچند که آنان تعصب دوره صفوی را نداشتند و مراسم سوگواری عاشورا به دلیل جلب رضایت عناصر و علمای شیعه انجام می شد.
در دوره ناصرالدین شاه محل مخصوصی برای تعزیه خوانی به نام تکیه دولت ایجاد شد که این اقدامات بیانگر این است که در این دوره از تاریخ ایران مراسم سوگواری عاشورا به صورت فعال برگزار می شده است.
در زمان پهلوی نیز رضاخان در ابتدا خیلی اظهار علاقه مذهبی نسبت به شیعه و خاندان اهل بیت ابراز می کرد اما بعد مشخص شد که تمام این رفتارهای مذهبی او برای رسیدن به قدرت بوده او با شعار جمهوری و دفاع از صیانت جامعه شیعه به قدرت رسید اما با آغاز حکومت داری خود رویکردش را عوض کرد و شخصیتی غیر مذهبی را در پیش گرفت و تلاش کرد که آداب و سنن ایران باستان به جای مراسم سوگواری عاشورا جاری شود.
در دوره پهلوی دوم دوره حکومت محمد رضا شاه پهلوی مراسم مذهبی عاشورا اجرا می شد اما ساواک به شدت بر اجرای این مراسم نظارت می کرد و این دولت نیز تمایل بر برپایی این مراسم نداشت و این رویکرد موجب شد تا برگزاری مراسم سوگواری عاشورا با محدودیت روبرو شود.
اما با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 57 که فلسفه وجودی آن انقلاب حسینی بود و با انگیزه های مذهبی، این حکومت شکل گرفت.
می توان گفت که پس از انقلاب سال 57 در ایران دوره جدیدی بوجود آمد که کاملا با تمام ادوار تاریخی ایران از جهت احیای آموزه های عاشورایی، حفظ مبانی و اصول مکتب تشیع برابری می کند.
شیوه برگزاری مراسم سوگواری حضرت سید الشهدا از دوره آل بویه تاکنون چه فراز و نشیب هایی و چه تغییراتی داشته است؟
انجام روضه خوانی، سینه زنی، زنجیر زنی بیشتر مربوط به دوره صفویه است که البته در طول پیشینه تاریخی ایران در شیوه برگزاری این مراسم می بینیم که قمه زنی، تیغ زنی، سینه زنی تا به حدی که جراحت به بدن وارد شود نیز رخ داده است که این حرکت های افراطی مبنای دینی، عقلانی و منطقی ندارد.
شیوه برگزاری مراسم سوگواری عاشورا پس از واقعه کربلا در دوره ائمه پس از امام حسین ( ع ) چگونه بوده و تا چه اندازه برگزاری مراسم در طول تاریخ ایران نزدیک به شیوه برگزاری ائمه بوده است؟
در مورد فلسفه سوگ که عده ای معترض هستند که مذهب تشیع، مذهب غم، افسردگی، ماتم و سیاه پوشی است، اینگونه نیست.
در قرآن به وضوح می بینید که حضرت یعقوب در فراق حضرت یوسف در سوگ بود که سرانجام بینایی خود را از دست داد بنابراین سوگواری یک امری طبیعی و بخشی از طبیعت وجود انسان است که منجر به تخلیه احساسات درونی انسان می شود.
در سنت پیامبر نیز در زمان پیامبر قراینی وجود دارد از جمله اینکه وقتی فرزند سه ساله پیامبر، ابراهیم ( ع ) از دنیا رفتند پیامبر گریه و زاری می کردند در همان زمان عده ای به پیامبر گفتند شما به ما توصیه فرمودید که در غم از دست دادن عزیزان خود گریه نکنید اما مشاهده می کنیم که خود شما گریه می کنید، ایشان گفتند من نگفتم گریه نکنید بلکه گفتم وقتی عزیزی را از دست می دهید، شکوه نکنید و صبر در پیش بگیرید و گریه ریشه در عاطفه های درونی انسان دارد و اشکالی ندارد.
در مورد حمزه سیدالشهدا که در جنگ احد به شهادت رسید پیامبر دستور دادند که صحابه در ماتم بنشینند و سوگواری و گریه کنند که حتی زنان را نیز شرکت دادند تا در این مراسم از بازماندگان این شهید دلجویی کنند همچنین حضرت فاطمه ( س ) نیز هر از چندگاهی به زیارت قبر حمزه عموی پیامبر می رفتند.
حضرت فاطمه ( س )، حضرت علی ( ع ) و اهل منزل ایشان زمانیکه پیامبر رحلت کردند، به سوگ نشستند و گریه کردند.
بنابراین سوگواری و ماتم ما شیعیان برای امام حسین ( ع ) توجیه فطری، عقلانی و تاریخی دارد و البته سوگواری حسینی پاسداشت راه امام حسین ( ع ) است که نه تنها شیعیان بلکه مسلمانان اهل سنت و اقلیت های دینی دیگر نیز گاها به سوگ می نشینند و می بینیم که مسیحیان و کلیمیان نیز در این مراسم عاشورایی شرکت می کنند.
این سوگواری ریشه در تاریخ و سنت دارد و فقه شیعه نیز آن را تایید کرده است و مورد اشکال نیست.
در طول تاریخ ایران آیا اهل سنت در کنار اهل شیعه در این مراسم حضور داشته اند و آیا آنان نیز سبکی در برگزاری این مراسم داشته اند؟
قراینی وجود دارد که برداران اهل تسنن به دلیل علاقه ای که به اهل بیت دارند در کنار شیعه ابراز همدردی کرده اند.
در قرآن کریم آمده است که پیامبر به یاران خود گفتند از شما درخواستی ندارم جز اینکه خویشان و اهل بیت من را دوست بدارید و برادران اهل تسنن بخاطر این سفارش قرآن و پیامبر گرامی اسلام به خاندان اهل بیت پیامبر عشق و اخلاصی دارند و گاها نیز دیده شده است آنان نیز در ایام ماه محرم به یک نوعی همراهی و همدردی با شیعیان را دارند.
همچنین جامعه اهل تسنن عملکرد یزید را زیر سوال برده اند و به این اقدام یزید نیز معترض هستند.
علاوه بر این، در تاریخ داریم دولت هایی که گرایش سنی با باورهای افراطی داشته اند، مشکلاتی را برای شیعیان ایجاد کردند از جمله اینکه متوکل عباسی آرامگاه امام حسین ( ع ) را تخریب کرد و دستور شکنجه و قتل شیعیان را داد همچنین حجاج بن یوسف ثقفی نیز شیعه کشی را در پیش گرفت.
در پایان باید خاطر نشان کنم همانطور که مراسم عزاداری و سوگواری عاشورا در دهه محرم و صفر باید مورد توجه باشد همچنین باید مسئله کسب معرفت نسبت به اهل بیت و فلسفه عاشورا نیز مورد توجه داشته باشیم.
انتهای پیام/ق